در این نظریه بر خلاف نظریه پیش، حتمیت حادثه معینی بر اثر علت پیشین نفی شده است و مطالعه جهان اتم بر آن شاهد آورده شده است؛ زیرا مطالعه حالات کنونی در جهان اتم کافی برای پیش بینی حالتهای بعدی نمی باشد.
ما فعلاً با اصل این نظریه کاری نداریم، که آیا نظریه عدم تعین صحیح است یا نه، و در صورت صحّت چه نوع باید توجیه کرد؛ زیرا در تفسیر عدم تعین سه نظر ابراز شده است که در کتاب «علم و دین» آمده است. (1).
قبل از نقد این نظریه یادآور می شویم نتیجه گرفتن اختیار انسان از عدم تعین در عالم اتم بدین بیان است که اکنون که قانون جبر علّی و معلولی در طبیعت استثنا خورده، و در محدوده ای از جهان عدم تعین حکومت می کند، و آزمایشهای متعدد از یک شرایط،، نتایج مختلف داده، می توان استثنا دیگری نیز در محدوده دیگری از جهان قایل شد و آن این که حتمیت رفتار انسان جنبه حتمی و قطعی ندارد و یک فرد در دو وضعیت مشابه ممکن است رفتار گوناگونی داشته باشد.
خلاصه طرفداران اختیار از اصل عدم تعین در محدوده اتم، عدم تعین در افعال انسان را استنتاج کرده و معتقد به اختیار و آزادی شدند.
در این جا دو نکته را یاد آور می شویم:
1. پی ریزی یک بحث فلسفی (جبر و اختیار) به یک نظریه علمی که سه نوع تفسیر دارد، بسیار کار خام و نااستوار است، بالأخص که نخستین تفسیر بر آن است که عدم تعین ناشی از جهل بشربه شرایط و حالات جهان اتم به طور کامل می باشد.
2. انسان آگاه در رفتار خود این حقیقت را مشاهده می کند که تا فعل مورد نظر او به سر حدّ قطعیت نرسد، جامه تحقق نمی پوشد، و حتی افراد دو دل و مردد در انجام و عدم انجام آن، به هنگام تحقق بخشیدن آن حالت دو دلی را فراموش کرده، و پس از تصمیم گیری کار را انجام می دهند. بنابراین، روند رفتاری انسان با روند حوادث طبیعی از نظر قانون جبر علّی و معلولی یکسان است و هرگز نباید برای تفسیر اختیار انسان، یک اصل روشن و تردید ناپذیر را (جبر علّی و معلولی) انکار نمود؛ زیرا تردید در چنین دریافتهای روشن و آشکار مایه تردید در همه معرفتهای بشر می گردد و دیگر بر هیچ معرفتی نمی توان اعتماد کرد. بلکه باید با حفظ این اصل برای اثبات اختیار تلاش معقولانه ای نمود که با اصول مسلّم عقلی هماهنگ باشد و آن همان است که ما در نقد نظریه نخست بیان کردیم.
1) آن سه نظریه عبارتند از: 1- عدم قطعیت مربوط به جهل فعلی بشری است، یعنی در بن این سخن این اعتقاد نهفته است که قوانین دقیقی وجود دارد که در آینده کشف خواهد شد. 2- عدم قطعیت منسوب است به محدودیتهای درونی یا مفهومی، چه مشاهده گر ناگزیر سیستمی را که تحت مشاهده خود دارد آشفته می سازد. و نظریه های اتم به نحو گریز ناپذیری از مفاهیم روزمری استفاده می کند، خود اتم همیشه برای بشر دسترس ناپذیر است (یعنی مفاهیم بر خاسته از ظواهر طبیعت را معیار قضاوت در درون طبیعت و اجزاء می دانیم.(. 3- عدم قطعیت به عدم تعین در خود طبیعت منتسب است. (علم و دین، ص 344(.
