در روایاتى که از خاندان پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) نقل شده است به دو مکتب «جبر» و «تفویض» و عوامل گرایش گروهى به آن دو، اشاره شده است که نمونه هایى را یادآور مى شویم:
1. از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است که فرمودند:
«إِنَّ اللهَ أکرَمُ مِنْ أنْ یُکلِّف الناسَ بِما لا یُطیقُونَ وَاللهُ أعزُّ أنْ یکونَ فى سُلطانه ما لایُریدُ».(1)
«خداوند بزرگوارتر و مهربانتر از آن است که انسان ها را به کارى که قدرت بر انجام آن را ندارند تکلیف نماید و نیز خداوند تواناتر و عزیزتر از آن است که در قلمرو ملک و سلطنت او چیزى که اراده نکرده است، تحقق یابد».
2. از آن حضرت سؤال کردند: آیا خداوند امر آفرینش را (به طور کلى یا فقط در مورد کارهاى انسان) به بندگان خود واگذار کرده است؟
امام(علیه السلام) فرمودند:خداوند بزرگوارتر از آن است که کار خلقت را به آنان
تفویض نماید.
سؤال: آیا خداوند بندگان را بر کارهایشان مجبور ننموده است؟
امام(علیه السلام):خداوند عادل تر از آن است که بنده اى را به کارى مجبور نماید آنگاه او را عذاب کند.(2)
3. امام کاظم(علیه السلام) فرمود ند:
«مَساکینُ القَدریّة أرادوا أنْ یَصِفُوا اللهَ عَزَّ وجلّ «بعَدْله» فأخرجوهُ عَنْ سُلْطانِهِ».
«بیچاره «قدریه»(طرفداران تفویض) خواستند خداوند را به عدالت توصیف نمایند، او را از قلمرو قدرت مطلقه اش بیرون ساختند».(3)
آنچه در این روایات به عنوان عامل و محرک اصلى طرفداران مکتب تفویض بشمار آمده است، همان اصل «عدل» که یکى از صفات کمال و جمال الهى است؛ مى باشد.
نکته دیگرى که در این روایات به آن اشاره شده است، نارسایى اندیشه «تفویض» است که هر چند، در مورد عدل الهى راه صواب را طى نموده اند ولى در مسأله توحید افعالى و قدرت عام و گسترده الهى دچار خطا گردیده اند. پس باید راهى را برگزید که هر دو «اصل» (عدل وخالقیت تمام پدیده ها) را رعایت نماید و این راه همان راهى است که خاندان پیامبر بر روى فکر و اندیشه بشر گشوده اند که به «امر بین الامرین» معروف است و در آینده پیرامون آن بحث خواهیم کرد.
1) بحارالانوار، ج5، ص 41.
2) بحارالأنوار، ج5، ص 51.
3) مدرک قبل، ص 170.
