«نظارت و تسلط کم بر دو نیروى مقاومت درونى و عوامل مکانیکى دیگر که انگیزه هاى کار مى باشند منشأ کارهاى اختیارى است».(1)
«من» علاوه بر وجود واقعى خود بر تمام غرائز یا اغلب آنها مى تواند
حکمرانى داشته باشد و مهمترین عاملى است که میان غرایز خام از یک طرف و تکالیف اجتماعى و دینى و اخلاقى و امثال آنها از طرف دیگر، اعتدالى ایجاد نموده و در نتیجه مى تواند کارهاى صادره از انسان را موافق خواسته هاى «من» که مولود نظارت او است اختیارى جلوه دهد.(2)
اختیار یک پدیده بسیط نیست، بلکه داراى مراتب است زیرا تسلط و نظارت «من» در افراد انسانى بسیار مختلف است در هر فرد این پدیده شدیدتر و قوى تر است نیروى اختیار او بیشتر است و کمتر تحت عوامل مکانیکى درونى و بیرونى قرار مى گیرد غفلت از این نکته موجب گره خوردگى زیادى در مسأله جبر و آزادى بوده است آنان که مى خواهند اختیار را نفى کنند آن را به طور کلى نفى مى کنند و طرفداران مکتب اختیار یک حقیقت بسیط را اثبات مى کنند.(3)
1) جبر و اختیار، ص 86.
2) مدرک قبل، ص 85.
3) همان مدرک، ص 92.
