منتهى شدن اراده انسان به اراده ازلى خدا به دو گونه تصور مى شود:
1. بى واسطه و بودن ملاک به گونه اى که نفس انسانى هیچ نقشى در پیدایش آن ندارد. این فرض گرچه تأمین کننده نظریه جبر است ولى درست و واقع بینانه نیست.
2.اراده الهى حکیمانه و از طریق وسایط خاص به اراده انسان تعلق مى گیرد این فرض صحیح و واقع بینانه است ولى تأمین کننده نظریه جبر نیست.
توضیح آن که انسان براى انجام کارى نخست آن را تصور مى کند، آنگاه
در اطراف آن مطالعه مى کند سود و زیان آن را مى سنجد و پس از آن که آن را سودمند و نافع یافت (خواه بر اساس معیارهاى مادى یا معیارهاى معنوى) نسبت به آن «میل و اشتیاق» پیدا مى کند، در این جا اگر قدرت بر انجام آن کار داشته باشد یا لااقل خود را قادر بر انجام آن بداند تحقق آن را بر خود لازم و واجب مى داند(این «باید» را عقل عملى او انشاء مى کند) آنگاه آن را «اراده» کرده و بر انجام آن اقدام مى کند.
همان گونه که ملاحظه مى شود پیدایش اراده مبتنى بر چند مقدمه است (وجوب اعتبارى، میل و اشتیاق، تصدیق به فایده فعل، تصور آن) و همه این مقدمات منتهى به نفس و روح انسان مى گردد یعنى حرکات یا حالات و احکامى است که از «نفس» بروز مى نماید.
حال با توجه به آنچه ما در پاسخ اوّلین دلیل «جبر فلسفى»(تسلسل اراده ها) یادآور شدیم که فاعلیت «نفس» مثال و نمونه اى خوب و براى فاعلیت خدا است و همان گونه که اختیار عین ذات خدا است در نفس انسانى نیز چنین است و اگر چه هستى خدا مستقل و بى نیاز است ولى هستى نفس انسانى وابسته و نیازمند به آفریدگار یکتا است ولى آفرینش آن به گونه اى است که ویژگى اختیار و انتخاب از آن انفکاک ناپذیر است البته «نفس» مختار این ویژگى را از طریق خاص و بر اساس قانون علیت بکار مى گیرد.
بنابراین اراده انسان از طریق «نفس» که مختار بالذات است به اراده الهى منتهى مى گردد و به هیچوجه مستلزم «جبر»نخواهد بود زیرا اراده خدا بر این تعلق گرفته است که انسان یک موجود مختار بالذات باشد، و هر چه انجام مى دهد، با انتخاب و آزادى انجام دهد.
پاسخ یاد شده در سخنان برخى از حکماء الهى به چشم مى خورد محقق سبزواریرحمه الله در پاسخ به یکى از شبهات جبر(علم فعلى و ازلى خدا) مى گوید کارهاى انسان با توجه به مبادى آن مورد علم پیشین خدا است و یکى از مبادى آن اختیار او است پس اختیار و انتخاب آزادانه انسان به حکم علم ازلى امرى حتمى و تخلف ناپذیر است و ضرورى و واجب بودن اختیار با اختیار منافات ندارد.(1)
1) اسفار، شرح منظومه، مقصد3، فریده2، مبحث عمومیت قدرت خدا.
