یکى از دلایل فلسفى «جبر» مسأله اراده ازلى خدا است این دلیل را نباید با دلیل کلامى «جبر» که از طرف اهل حدیث و اشاعره مطرح شده است، یکى دانست زیرا آنان از راه تعلیق مشیت و اراده ازلى خدا بر افعال انسان وارد شده بودند، ولى در این دلیل فلسفى از طریق منتهى شدن اراده انسان به اراده واجب، استدلال مى کنند تکیه گاه آنان یک دلیل کلامى و دینى بود که مى گفت اراده خدا بر همه پدیده ها و از آن جمله افعال انسان تعلق دارد. و تکیه گاه این گروه براهین عقلى و اصل وابستگى پدیده هاى امکانى به اراده واجب الوجود مى باشد و اینک تقریر این دلیل:
بنابر اصل«علیت» هیچ پدیده امکانى تا علت پیدایش آن موجود نگردد پدید نخواهد گشت و «اراده» انسان نیز یکى از پدیده هاى امکانى است و در هستى خود نیازمند به علت است آن علت نیز هر چه باشد به نوبه خود وابسته به علت دیگرى است و سرانجام به هستى واجب و اراده ازلى او منتهى مى گردد و چون تخلف «مراد» از اراده الهى ممکن نیست، تحقّق اراده در انسان به صورت
یک پدیده لازم و حتمى و بیرون از اختیار و قدرت او پدید خواهد آمد.
اسپینوزا(1632ـ 1677) که از فلاسفه «جبرى» معروف به شمار مى رود و مى گوید:
«فاعل مختار دانستن انسان از جهت غفلت یا جهل است به این که اراده به صورت کلى وجود ندارد، آنچه حقیقت دارد اراده هاى جزئى است یعنى قصدهایى که شخص در موارد مختلف مى کند و هر قصدى علتى دارد که با وجود آن علت، آن قصد حتماً پیش مى آید و این علت خود معلول علت دیگرى است و سلسله این علل به ذات واجب مى رسد پس اراده ها همه منتهى به مشیت او مى شود و اختیارى براى کسى نیست.(1)
1) سیر حکمت در اروپا، ج2، ص 54 صدر المتألهین این اشکال را با اشکال گذشته یک جا ذکر کرده است ج6، ص 388.
