انسان با مراجعه به وجدان خود این حقیقت را درک مى کند که از نوعى آزادى و حق انتخاب در تصمیم گیرى هاى خود برخوردار است و از طرف دیگر پس از آشنایى با جهان بینى الهى، به حقیقت دیگرى اذعان مى نماید و آن این که آفریدگار هستى، نه تنها انسان بلکه هیچ پدیده اى را عبث و بیهود نیافریده است. آنگاه با آشنایى با معارف قرآن و روایات اسلامى در مى یابد که هدف آفرینش انسان، رشد و تعالى معنوى و سیر به سوى ارزشهاى جاویدان و کمال مطلق و بى نهایت (خدا) مى باشد، و براى فراهم شدن شرایط لازم و زمینه مناسب براى نیل انسان به این آرمان متعالى، پیامبران الهى با قوانین آسمانى از جانب خداوند مبعوث شده اند که با سعى و کوشش فوق العاده به راهنمایى بشر بپردازند.
با توجه به این دو اصل:
1. آزادى و حق انتخاب براى انسان یک واقعیت وجدانى است.
2. بعثت پیامبران و قوانین الهى، در جهت هدایت انسان به سوى ارزشهاى متعالى و جاودان مى باشد.
اندیشه جبر به بهانه این که برخى از آیات قرآن، هدایت و ضلالت انسانها را امرى بیرون از اختیار آنان مى داند، و این خداوند است که به صورت جبر برخى را هدایت و برخى دیگر را اضلال مى نماید، اندیشه خام و بى مایه اى بیش نیست، زیرا باید همه آیات مربوط به هدایت و ضلالت را جمع آورى نموده و یک جا مورد مطالعه قرار داد تا بتوان نظریه نهایى قرآن را در این باره به دست آورد، زیرا قرآن خود مفسّر خود مى باشد و معنى آیات مبهم را باید از آیات روشن بدست آورد، از آنجا که قرآن از هرگونه تناقض گویى و اختلاف مبرّا است(1) و همه آیات آن در بیان معانى و مقاصد مورد نظر قرآن، همگون و هماهنگ مى باشند(2)، به طور قطع آنچه گاهى در برخورد ابتدایى با بعضى از آیات به عنوان مشکل خودنمایى مى کند، پس از مطالعه همه آیات مربوط به آن موضوع، حل مى گردد.
اکنون قبل از هر چیز، مجموع آیات هدایت و ضلالت را مورد مطالعه قرار مى دهیم تا بتوانیم نظر واقعى قرآن را درباره اختیارى بودن هدایت و ضلالت، یا اجبارى بودن آن به دست آوریم.
لازم به یادآورى است که ما هرگز مدّعى آن نیستیم که در این بررسى، همه جهات را رعایت نماییم و یا کار خود را از هرگونه نقص و نارسایى پیراسته بدانیم و لکن در فرصتى که داریم اهتمام لازم را بکار مى بندیم.
حال براى هموار شدن راه براى بحثهاى بعدى خود، آیات مربوط به هدایت و ضلالت را به صورت یاد شده زیر، دسته بندى مى کنیم:
1. انواع هدایت و ضلالت در قرآن.
2. هدایت یافتگان و عوامل هدایت آنان.
3. گمراهان و عوامل گمراهى آنان.
4. بررسى و تفسیر آیات و روایاتى که هدایت و ضلالت انسان را وابسته به مشیت و اراده الهى مى دانند.
ناگفته نماند که موضوع اخیر، خود به عناوین و موضوعات چندى تقسیم مى شود که در بحثهاى آینده، آنها را جداگانه مورد بحث و بررسى قرار مى دهیم.
1) (أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرآنَ وَلَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللهِ لَوَجَدُوا فیهِ اختِلافاً کَثیراً)(نساء/82).
2) (اللهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدیث کِتاباً مُتَشابهاً…)(زمر/23).
