پاسخ از گفتار او

این که مى گوید قدرت انسان در پیدایش افعال او مستقل نیست سخن درستى است و ما همان گونه که نظریه کسانى را که قدرت انسان را فاقد هرگونه تأثیرى در وجود افعال او مى دانند نادرست مى دانیم، عقیده آنان را که قدرت او را مستقل و خودکفا مى دانند نیز قبول نداریم و در آینده به تفصیل پیرامون آن بحث خواهیم کرد امّا این که مى گوید: انسان اختیار تام ندارد سخن درستى نیست و همان گونه که بیان گردید علم ازلى نه تنها مانع اختیار انسان نیست، بلکه تحکیم کننده آن است زیرا آنچه مخالف اختیار و مایه جبر است این

است که بگوییم خدا عالم است که فعل به هر صورت، خواه با قدرت و اختیار و خواه بدون آن، انجام مى شود و حال آن که استدلال حکما که تفتازانى به آن اشاره کرده است بر این اساس است که خدا از ازل مى داند که فعل انسان با تحقق یافتن علت تامه آن، که از اجزاى آن اختیار و قدرت او است، واقع مى شود.

5. اکنون که با تحلیل فلسفى این شبهه آشنا شدیم و بر نادرستى استدلال طرفداران نظریه جبریه علم ازلى خدا واقف گردیدیم براى آن که این مطلب دقیق عقلى و فلسفى براى ذهن هایى که ورزیدگى کافى در مسائل فلسفى ندارند نیز قابل فهم باشد از یک مثال ساده کمک مى گیریم و معتریم که مثال با مورد بحث تفاوت یا تفاوتهایى دارد و آن این که :

یک آموزگار ورزیده و هوشیار پس از مدتى میزان استعداد و انضباط و کوشش و تعهد شاگردان را به دست آورده و مى تواند موفقیت یا عدم موفقیت آنان را قبل از امتحان به دست آورد در این صورت آیا پس از آن که دانش آموزان کارنامه قبولى یا مردودى خود را دریافت مى کنند این احتمال که علم قبلى آموزگار موجب موفقیت یا عدم موفقیت آنها گردیده است در ذهن و خیال کسى راه مى یابد؟ قطعاً پاسخ منفى است و هرگز آگاهى قبلى آموزگار مایه سلب اراده و اختیار آنان نگردیده است ما مى توانیم علم پیشین خدا نسبت به افعال انسانها را به آگاهى قبلى آموزگار نسبت به نتایج کار دانش آموزان تشبیه نماییم زیرا اگر چه علم نامحدود خدا از نظر گستردگى و اصالت، با علم محدود آموزگار قابل مقایسه نیست ولى از جهت این که مایه بیرون رفتن معلوم (فعل) از قلمرو قدرت فاعل آن نمى گردد، کاملاً قابل مقایسه است و راز این

مطلب (علم، معلوم را از قلمرو قدرت فاعل آن بیرون نمى کند) همان است که در تحلیل فلسفى خود یادآور شدیم و آن این که:

آموزگار تنها به قبولى یا مردودى دانش آموز علم ندارد، بلکه به سعى و تلاش آزادانه یا سستى و تنبلى برخاسته از اختیار او نیز، آگاه است.