الف: ابراهیم خلیل در دادگاهى که براى محکوم کردن او تشکیل شد رو به داوران کرد و گفت:
(أَتَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُون – وَاللهُ خَلَقَکُمْ وَما تَعْمَلُونَ) (صافات/96ـ97).
«آیا آنچه را که مى تراشید عبادت مى کنید؟ در حالى که خدا، شما و آنچه را که انجام مى دهید آفریده است؟».
مستدل لفظ «ما» را در آیه دوم «ما» مصدرى گرفته و آیه را چنین تفسیر مى کند:
«وَاللهُ خَلَقَکُمْ وَعَمَلَکُمْ».(1)
«خدا شما و افعال شما را آفریده است».
ولى این استدلال از جهاتى صحیح نیست:
اوّلاً: جمله «ما تعملون» عبارت دیگرى است از جمله «ما تنحتون» که در آیه قبل وارد شده است و به طور مسلم لفظ «ما» در این جمله موصوله است نه مصدریه، در این صورت قرینه خواهد بود که لفظ «ما» در جمله دیگر نیز موصوله است، تو گویى قهرمان توحید چنین مى گوید: «آیا آنچه را که مى تراشید مى پرستید در حالى که خدا شما و آنچه را (بتها) که مى سازید، آفریده است» و عابد و معبود هر دو مخلوق خدا مى باشند پس شایسته است خالق آن دو را بپرستید نه مخلوق او را.
در این تفسیر، نظم و ارتباط دو آیه کاملاً محفوظ مى باشد، و جمله ها رنگ احتجاج آمیخته با توبیخ به خود مى گیرند ولى هرگاه لفظ «ما» در آیه، «مصدرى» باشد، آیه دوم ارتباط خود را با آیه نخست از دست مى دهد و مفاد دو آیه چنین مى شود: «آیا آنچه را که مى تراشید، مى پرستید؟ در حالى که خدا شما و کلیه کارهاى شما و از آن جمله پرستش بتان، را آفریده است. در این صورت بین جمله نخست که حالت توبیخى دارد، و جمله دوم که حالت
اخبار از یک بحث عقلى (آفرینش انسان و افعال او) دارد، ارتباطى نخواهد بود.
ثانیاً: هرگاه مقصود از «ماتعملون» کلیه کارهاى انسان باشد، در این صورت مفاد آیه به سود بت پرستان تمام خواهد شد و پرستشگران خواهند گفت: اکنون که همه کارهاى ما و از آن جمله عبادت بتها مخلوق خدا است، دیگر توبیخى متوجه ما نیست زیرا خود او، این عمل را در وجود ما آفریده است (و خود کرده را ملامتى نیست).
ب: آیاتى که آفرینشگرى را از آن خدا دانسته و در جهان به بیش از یک خالق معتقد نیست اینک بخشى از این آیات را وارد بحث مى کنیم:
1. (قِلِ اللهُ خالِقُ کُلِّ شَیء وَهُوَ الْواحِدُ القَهّار) (رعد/16).
«بگو خدا خالق همه چیز است او است یگانه و غالب».
2. (ذلِکُمُ اللهُ رَبُّکُمْ خالِقُ کُلِّ شَیْء لا إِلهَ إِلاّ هُو) (مؤمن/63).
«این است پروردگار شما آفریدگار همه چیز، خدایى جز او نیست».(2)
3. (یا أَیُّهَا النّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خالِق غَیْرُ اللهِ) (فاطر/3).
«اى مردم نعمت هاى خدا را بر خود به یاد آورید، آیا جز او خالقى هست؟».
4. (هُوَ اللهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ) (حشر/24).
«او است خداى آفریننده صورتگر».
در این زمینه آیات دیگرى نیز هست که اشاعره با استدلال به ظاهر آنها، بر مسأله «خلقت اعمال» استدلال نموده اند.
1) اللمع ص 69; شرح تجرید فاضل قوشچى، ص 448; شرح مقاصد تفتاانى، ص 132; شرح عقیده طحاویه، تألیف ابن ابى عز حنفى متوفاى 792، ص 439; شرح عقاید نسفیه، تألیف تفتازانى، ص 115; المعتمد فى اصول الدین، تألیف قاضى ابویعلى حنبلى متوفاى 458، ص 126.
2) به همین مضمون است آیه 101 و 102 از سوره انعام.
