الف: بنا به عقیده جبر، تکلیف انسان بر ترک گناه، تکلیف به چیزى
است که از توانایى او خارج است.
همچنان که به عقیده تفویض ووانهادگى انسان به خویش، در صفحه وجود، کارهایى صورت مى گیرد که از قلمرو اراده خدا بیرون است.
امام در ابطال هر دو نظریه چنین مى فرماید:
«إِنَّ اللهَ أَکْرَمُ مِنْ أَنْ یُکَلِّفَ النّاسَ بِما لا یُطیقُونَ ، والله أَعَزُّ مِنْ أنْ یَکُونَ فی سُلطانهِ ما لا یُریدُ».(1)
«خدا بزرگوارتر از آن است که انسانها را به بیشتر از قدرتشان تکلیف کند، و خدا گرامى تر و بالاتر از آن است که در قلمرو قدرت او، کارى صورت بگیرد که اراده وى، به آن تعلق نگرفته است».
ب: قائلان به جبر عقیده دارند که اطاعت انسان از روى جبر و اکراه است، پیروان مکتب تفویض مى گویند: عصیان و گناه انسان، با قدرت و سلطه خود او انجام مى گیرد گویا قدرت و سلطه او بر قدرت و اراده الهى غلبه یافته است.
امام صادق(علیه السلام) این دو پندار نادرست را مردود شناخته و مى فرماید:
«اللهُ عَزَّ وجَلَّ لَمْ یُطَعْ بِإِکْراه وَلَمْ یُعْصَ بِغَلَبَة…».(2)
«خداوند از روى اکراه و اجبار اطاعت نشده است و از روى غلبه (غلبه انسان) مورد نافرمانى و معصیت (انسان) واقع نگردیده است».
ج: در حدیثى دیگر، آزادى و اختیار انسان بر اساس نظریه امرٌ بین الأمرین چنین بازگو شده است:
«وُجُودُ السَّبیلِ إلى إتیانِ ما أُمرُوا بهِ، وَتَرْکِ ما نَهُوا عَنْهُ».(3)
«براى انسان راه انتخاب گشوده است، تا این که اوامر الهى را انجام داده و از نواهی و محرمات الهى اجتناب نماید».
د: از آنجا که اعتقاد به تفویض موجب وهن و سستى در قدرت الهى است و اعتقاد به جبر، مستلزم توصیف خداوند حکیم به ظلم است، امام باقر(علیه السلام)خطاب به حسن بصرى فرمود:
«إیّاکَ أنْ تَقُولَ بِالتَّفْویضِ فَإنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ لَمْ یُفَوِّضِ الأمْرَ إلى خَلْقِهِ وَهْناً وَضَعْفاً وَلا أجْبَرَهُمْ عَلى مَعاصِیهِ ظُلْماً».(4)
«مبادا قائل به تفویض شوى، زیرا خداوند ضعیف وناتوان نبود که امر ایجاد و آفرینش را به بندگان خود واگذار نماید و نیز بندگان خود را از روى ظلم، بر معاصى مجبور ننموده است».
1) بحارالانوار، ج5، ص 41.
2) مدرک قبل، ص 16.
3) مدرک قبل، ص 12.
4) بحارالانوار، ج5، ص 17.
