الهادی لغةً
«الهادی» اسم فاعل من مادّة «هدى» بمعنى التقدّم للإرشاد والدلالة. یقال: هدیتُه الطریق، هدایةً، أی: تقدّمته لأُرشده، أو عرّفته(1)
الهادی فی القرآن والحدیث
لقد أُسندت مشتقّات مادّة «هدی» إلى اللّه تعالى قُرابة مئة مرّة فی القرآن الکریم، ووردت صفة «الهادی» مرّتین، إحداها بلفظ «وَ کَفى بِرَبِّکَ هادِیاً وَ نَصِیراً»(2)، والاُخرى بلفظ «إِنَّ اَللّهَ لَهادِ اَلَّذِینَ آمَنُوا إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(3)
وقد استعملت الهدایة فی الآیات والأَحادیث بالمعنى التکوینیّ تارةً، والمعنى التشریعیّ تارةً أُخرى، والهدایة التکوینیّة تعنی أنّ اللّه سبحانه یدبّر أَمر الموجودات کلّها على أَساس قوانین معیّنة ونظم خاصّ، وهذه الموجودات جمیعا تتبع الهدایة
واژه‌شناسى «هادى»
صفت «هادى (راهنما)»، اسم فاعل از ریشه ی «هدى» به معناى پیش‌قدم شدن براى نشان دادن حق و راهنمایى است. گفته مى‌شود: «هدیتُه الطریق هدایةً»، یعنى: براى نشان دادن راه، پیشاپیش او رفتم و راه را به او شناساندم.
هادى، در قرآن و حدیث
در قرآن کریم، مشتقّات ریشه ی «هدى»، در حدود صد بار به خداى متعال نسبت داده شده است، و صفت «هادى» دو بار به صورت: «وَ کَفى بِرَبِّکَ هادِیاً وَ نَصِیراً؛ و پروردگار تو، راهنما و یاورى بسنده است» و «إِنَّ اَللّهَ لَهادِ اَلَّذِینَ آمَنُوا إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ؛ بى گمان، خدا کسانى را که ایمان آورده‌اند، به راه راست، راهنمایى کننده است» به کار رفته است.
در آیات و احادیث، هدایت (راهنمایى) گاه به معناى تکوینى و گاه به معناى تشریعى به کار رفته است. هدایت تکوینى، به این معناست که خدا همه ی موجودات را بر اساس قوانین و نظم خاصّى اداره مى‌کند. همه ی موجودات، جبراً
المذکورة جبرا(4) أَمّا الهدایة التشریعیّة للّه فهی توجیه النَّاس وإِرشادهم إِلى الکمال والطریق الصحیح للحیاة والنجاة من الغی والضلال، ویتحقّق ذلک عادةً عبر إِرسال الرسل والأَنبیاء، والنَّاس مختارون حیال هذه الهدایة، فلهم أَن یؤمنوا ولهم أَن یکفروا(5)
إِنّ الهدایة التشریعیة تنقسم إِلى قسمین أَیضا: هدایة عامّة، وهدایة خاصّة، أَمّا الهدایة العامّة فهی الهدایة التی تُمنح لجمیع النَّاس، و أَمّا الهدایة الخاصّة فهی للمؤمنین والأَولیاء الرّبانیّین.(6)
92 / 1
هادی کُلَّ شَیءٍ
الکتاب
«قالَ فَمَنْ رَبُّکُما یا مُوسى- قالَ رَبُّنَا اَلَّذِی أَعْطى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى».(7)
الحدیث
5491. الإمامُ علیٌّ علیه السلام: أَیُّها المَخلوقُ السَّوِیُّ، وَالمُنشأُ المَرعِیُّ، فی ظُلُماتِ الأَرحامِ… ثُمّ أُخرِجتَ مِن مَقَرِّکَ إِلى دارٍ لَم تَشهَدها، ولَم تَعرِف سُبُلَ مَنافِعِها، فمَن هَداکَ لاِجتِرارِ الغِذاءِ مِن ثَدیِ أُمِّکَ، وعَرَّفَکَ عِندَ الحاجَةِ مَواضِعَ طَلَبِکَ وإِرادَتِکَ؟!(8)
از چنین هدایتى پیروى مى‌کنند؛ امّا هدایت تشریعى خدا، راهنمایى مردم به کمال و راه درست زندگى کردن و نجات از انحراف و گم‌راهى است که معمولاً از راه ارسال رسولان و پیامبران محقّق مى‌شود، و انسان‌ها در مقابل چنین هدایتى مختارند و مى‌توانند از آن پیروى کنند، یا به آن کفران ورزند.
هدایت تشریعى، خود به دو قسم تقسیم مى‌شود: هدایت عام، که به همه ی انسان‌ها داده مى‌شود، و هدایت خاص، که ویژه ی مؤمنان و اولیاى الهى است.
92 / 1
راهنماى همه چیز
قرآن
«[فرعون] گفت: پروردگار شما کیست، اى موسى؟ [موسى] گفت: پروردگار ما کسى است که به هر چیزى آفرینش آن را داد، آن‌گاه راه نمود».
حدیث
5491. امام على علیه السلام: اى آفریده ی هماهنگ، و اى نوپدید نگهدارى شده در تاریکى رَحِم‌ها… که پس از آن، از قرارگاهت، به سرایى که ندیده بودى و راه‌هاى [رسیدن به] منافعش را نمى‌دانستى، بیرون آورده شدى! چه کسى تو را به کشیدن خوراک (شیر) از پستان مادرت راهنمایى کرد؟ و به هنگام نیاز، جایگاه‌هاى درخواست و اراده‌ات را به تو شناساند؟
92 / 2
هادِی الإنسانَ
الکتاب
«إِنّا هَدَیْناهُ اَلسَّبِیلَ إِمّا شاکِراً وَ إِمّا کَفُوراً».(9)
«وَ هَدَیْناهُ اَلنَّجْدَیْنِ».(10)
الحدیث
5492. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إِنَّما أَنَا مُبَلِّغٌ وَاللّهُ یَهدی، وقاسِمٌ وَاللّهُ یُعطی.(11)
92 / 3
مَن یَهدیهِ اللّهُ بِالهِدایَةِ الخاصَةِ
الکتاب
«وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ وَ اَللّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ».(12)
«وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ أَنابَ».(13)
«وَ اَلَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا».(14)
الحدیث
5493. الإمامُ علیٌّ علیه السلام: هُدِیَ مَن أَشعَرَ التَّقوى قَلبَهُ.(15)
92 / 2
راهنماى انسان
قرآن
«بى‌گمان، ما راه را به او نشان دادیم، خواه سپاس‌گزار باشد، خواه ناسپاس».
«و [آیا] او را به دو راه [خیر و شر،] راهنمایى نکردیم؟».
حدیث
5492. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: من تنها پیام رسانم و خدا هدایت مى‌کند، و من تنها تقسیم کننده‌ام و خدا بخشنده است.
92 / 3
کسى که خدا او را با راهنمایى ویژه هدایت مى‌کند
قرآن
«و هر که به خدا ایمان آورد، [خدا] دلش را راهنمایى مى‌کند، و خدا به هر چیزى داناست».
«و [خدا] هر که را باز گردد و [به سوى او] روى آورد، به سوى خویش راهنمایى مى‌کند».
«و بى‌گمان، به آنان که در [راه] ما بکوشند، راه‌هایمان را نشان مى‌دهیم».
حدیث
5493. امام على علیه السلام: کسى که [خداوند، جامه ی] پرهیزگارى را بر دلش بپوشاند، هدایت شده است.
1) معجم مقاییس اللغة: ج 6 ص 42، الصحاح: ج 6 ص 2533.
2) الفرقان: 31.
3) الحجّ: 54.
4) راجع: طه: 50.
5) راجع: الإنسان: 3.
6) راجع: التغابن: 11، یونس: 9.
7) طه: 49 و 50.
8) نهج البلاغة: الخطبة 163، بحار الأنوار: ج 60 ص 347 ح 34.
9) الإنسان: 3.
10) البلد: 10.
11) مسند ابن حنبل: ج 6 ص 33 ح 16934، المعجم الکبیر: ج 19 ص 389 ح 914، عن معاویة، کنز العمّال: ج 6 ص 350 ح 16010.
12) التغابن: 11.
13) الرعد: 27.
14) العنکبوت: 69.
15) غرر الحکم: ح 10011، عیون الحکم والمواعظ: ص 512 ح 9325.
