المُنزل لغةً
«المُنْزِل» اسم فاعل من أَنزل، یُنزل، من مادّة «نزل» وهو یدلّ على هبوط شیء ووقوعه، والنزول: الهبوط من عُلوّ إِلى سُفل والوقوع والحلول(1)
المُنْزِل فی القرآن والحدیث
لقد نُسبت صفة «المُنْزِل» إِلى اللّه سبحانه فی القرآن الکریم أربع مرّات تمثّلت فی قوله تعالى: «نَحْنُ اَلْمُنْزِلُونَ»(2)، وقوله: «خَیْرُ اَلْمُنْزِلِینَ»(3)، وقوله تعالى: «إِنّا مُنْزِلُونَ عَلى أَهْلِ هذِهِ اَلْقَرْیَةِ رِجْزاً مِنَ اَلسَّماءِ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ»(4) وقوله: «وَ ما أَنْزَلْنا عَلى قَوْمِهِ مِنْ بَعْدِهِ…»(5) ووردت هذه الصفة بصیغة الفعل فی مواضع کثیرة.
لقد جاء فی الآیات والأَحادیث أَنّ اللّه تعالى مُنْزِل کلّ شیء سواء ما نص علیه القرآن الکریم بالإنزال من کالملائکة والکتاب، والسکینة، والماء، والمنّ، والسلوى، واللباس، والأَنعام، والنعاس، والبرکات أَو غیر ذلک.
واژه‌شناسى «مُنزِل»
صفت «مُنزِل (فروآور)»، اسم فاعل از «أنزَلَ، یُنزِلُ»، از ریشه ی «نزل» است که بر فرود آمدن و افتادن شىء دلالت مى‌کند، و «نزول» به معناى فرو افتادن از بالا و افتادن و فرود آمدن است.
مُنزِل، در قرآن و حدیث
در قرآن کریم صفت «مُنزِل» چهار بار به این صورت‌ها به خدا نسبت داده شده است: «نَحْنُ اَلْمُنْزِلُونَ؛ ما فرو آورنده‌ایم» و «خَیْرُ اَلْمُنْزِلِینَ؛ بهترینِ فرو آورندگان است» و «إِنّا مُنْزِلُونَ عَلى أَهْلِ هذِهِ اَلْقَرْیَةِ رِجْزاً مِنَ اَلسَّماءِ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ؛ ما بر اهل این شهر، به خاطر فسادى که مى‌کردند، عذابى از آسمان فرو خواهیم آورد» و «وَ ما أَنْزَلْنا عَلى قَوْمِهِ مِنْ بَعْدِهِ…؛ پس از وى بر قومش فرو نیاوردیم…». این صفت در موارد بسیارى به صورت فعلى به کار رفته است.
در آیات و احادیث آمده است که خداى متعال، فرو آورنده همه چیز است، چه چیزهایى که قرآن به فرو آوردن آنها تصریح کرده است (همچون: فرشتگان، قرآن، آرامش، آب، مَنّ و سَلوا،(6) لباس، چارپایان، خواب سبک، و برکت‌ها) و
والدلیل أَنّ کلّ شیء من أَشیاء العالم مخلوق للّه، والعنایة فی إِطلاق اسم المنزل على اللّه تعالى أَنّ مقامه تعالى العلوّ ومقام المخلوقات السُفل، والنزول: هبوط الشیء من علو إِلى سفل.
81 / 1
یُنزِلُ الملائکة
«أَتى أَمْرُ اَللّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمّا یُشْرِکُونَ».(7)
81 / 2
یُنزِلُ الکِتابَ
الکتاب
«إِنّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ اَلْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ اَلنّاسِ بِما أَراکَ اَللّهُ».(8)
«وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ اَلْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ اَلْکِتابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اَللّهُ».(9)
«اَلْحَمْدُ لِلّهِ اَلَّذِی أَنْزَلَ عَلى عَبْدِهِ اَلْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً».(10)
راجع: البقرة: 99 و 170 و 174 و 213، آل عمران: 3 و 4 و 7، النساء: 61 و 113 و 166، المائدة: 47 و 48 و 49، الأنعام: 114، الرعد: 7، النحل: 64، الإسراء: 102، الأنبیاء: 10، العنکبوت: 47 و 51، الزمر: 2 و 41، الطلاق: 10، الحجر: 9، الحدید: 25، غافر: 2، الشورى: 15 و 17.
چه غیر آنها. دلیل‌این‌مطلب، آن است که همه ی موجودات جهان، آفریده ی خدایند.
نکته ی قابل توجّهى که در به کار بردن نام «مُنزل (فروآور)» براى خداى متعال وجود دارد، این است که مقام خداى متعال، بالا و مقام آفریدگان، پایین است، و نزول نیز به معناى فرو افتادن چیزى از بالا به پایین است.
81 / 1
فرشتگان را فرو مى‌آورد
«امر خدا در رسید. پس در آن، شتاب مکنید. او منزّه و فراتر است از آنچه [با وى] شریک مى‌شمرند».
81 / 2
کتاب را فرو مى‌آورد
قرآن
«ما کتاب را به حق به سوى تو فرو آوردیم تا میان مردم، بدانچه خدا تو را بنمود، حکم کنى».
«و کتاب را به حق به سوى تو فرو آوردیم، در حالى که تصدیق کننده کتاب‌هایى است که [از پیش] فراروى آن است، و حاکم بر آنهاست. پس میان آنها بدانچه خدا فرو آورده، حکم کن».
«ستایش، براى خدایى است که کتاب را بر بنده‌اش فرو آورد و آن را هیچ کژى‌اى ننهاد».
ر. ک: بقره: آیه ی 99، 170، 174 و 213، آل عمران: آیه ی 3- 4 و 7، نساء: آیه ی 61، 113 و 166، مائده: آیه ی 47 و 48 و 49، انعام: آیه ی 114، رعد: آیه ی 7، نحل: آیه ی 64، اسراء: آیه ی 102، انبیاء: آیه ی 10، عنکبوت: آیه ی 47 و 51، زمر: آیه ی 2 و 41، طلاق: آیه ی 10، حجر: آیه ی 9، حدید: آیه ی 25، غافر: آیه ی 2، شورا: آیه ی 15 و 17.
الحدیث
5407. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ رَبَّنا ورَبَّ کُلِّ شَیءٍ، مُنزِلَ التَّوراةِ وَالإِنجیلِ وَالفُرقانِ، فالِقَ الحَبِّ وَالنَّوى.(11)
5408. الإمام الحسین علیه السلام- فی دُعاءِ عَرَفَةَ-: یا إِلهی وإِلهَ آبائی إِبراهیمَ وإِسماعیلَ وإِسحاقَ ویَعقوبَ، ورَبَّ جِبریلَ ومیکائیلَ وإِسرافیلَ، ورَبَّ مُحَمَّدٍ خاتَمِ النَّبِیِّینَ وآلِهِ المُنتَجَبینَ، ومُنزِلَ التَّوراةِ وَالإِنجیلِ وَالزَّبورِ وَالفُرقانِ العَظیمِ، ومُنزِلَ کهیعص وطه ویس وَالقُرآنِ الحَکیمِ، أَنتَ کَهفی حینَ تُعیینِی المَذاهِبُ فی سَعَتِها، وتَضیقُ عَلَیَّ الأَرضُ بِرُحبِها.(12)
5409. الإمام الصادق علیه السلام: اللّهُمَّ رَبَّنا… لَکَ الحَمدُ یا مُنزِلَ الآیاتِ وَالذِّکرِ(13) العَظیمِ.(14)
5410. عنه علیه السلام: اللّهُمَّ رَبَّ النُّورِ العَظیمِ، ورَبَّ الکُرسِیِّ الرَّفیعِ، ورَبَّ البَحرِ المَسجورِ، ومُنزِلَ التَّوراةِ وَالإِنجیلِ وَالزَّبورِ(15)، ورَبَّ الظِّلِّ وَالحَرورِ، ومُنزِلَ الفُرقانِ العَظیمِ، ورَبَّ المَلائِکَةِ المُقَرَّبینَ وَالأَنبیاءِ وَالمُرسَلینَ.(16)
حدیث
5407. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خدایا! اى پروردگار ما و پروردگار همه چیز! اى فروآورِ تورات و انجیل و فرقان! اى شکافنده ی دانه و هسته!
5408. امام حسین علیه السلام- در دعاى عرفه-: اى خداى من و خداى پدرانم، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب، و پروردگار جبرئیل و میکائیل و اسرافیل، و پروردگار محمّد، خاتم پیامبران، و خاندان برگزیده ی او، و فروآور تورات و انجیل و زبور و فرقان سترگ، و فروآور کهیعص و طه و یس و قرآن حکیم! تو پناهگاه منى، آن هنگام که راه‌ها به رغم گستردگى‌شان مرا ناتوان مى‌کنند و زمین با فراخى‌اش بر من تنگ مى‌شود.
5409. امام صادق علیه السلام: خدایا، پروردگار ما!… ستایش براى توست، اى فروآور آیات و یادکرد (قرآن) سترگ!
5410. امام صادق علیه السلام: خدایا! اى پروردگار روشنایى سترگ، و پروردگار کرسى بلند، و پروردگار دریاى لبریز، و فروآور تورات و انجیل و زبور، و پروردگار سایه و گرماى سوزان، و فروآور فرقان سترگ، و پروردگار فرشتگان مُقرّب و پیامبران و فرستاده شدگان.
5411. المصباح للکفعمی- مِمّا یُدعى بِهِ قَبلَ اصفِرارِ الشَّمسِ-: اللّهُمَّ إِنَّکَ مُنزِلُ القُرآنِ وخالِقُ الإِنسِ وَالجانِّ، وجاعِلُ الشَّمسِ وَالقَمَرِ بِحُسبانٍ.(17)
81 / 3
یُنزِلُ السَّکینةَ
«هُوَ اَلَّذِی أَنْزَلَ اَلسَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ اَلْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ وَ لِلّهِ جُنُودُ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ کانَ اَللّهُ عَلِیماً حَکِیماً».(18)
81 / 4
یُنزِلُ الماءَ
الکتاب
«اَلَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اَلْأَرْضَ فِراشاً وَ اَلسَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ اَلسَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ اَلثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ».(19)
«وَ أَنْزَلْنا مِنَ اَلْمُعْصِراتِ ماءً ثَجّاجاً».(20)
الحدیث
5412. الإمام علیّ علیه السلام: سُبحانَکَ اللّهُمَّ وبِحَمدِکَ، لا إِلهَ إِلاّ أَنتَ أَستَغفِرُکَ و أَتوبُ إِلَیکَ، أَنتَ المُغیثُ وإِلَیکَ المَرغَبُ، مُنزِلُ الغَیثِ(21)(22)
5411. المصباح، کفعمى- از دعاهایى که پیش از زرد شدن خورشید (غروب) خوانده مى‌شوند-: خدایا! تویى فروآور قرآن، و آفریدگار انسان و جن، و گمارنده ی با حسابِ خورشید و ماه.
81 / 3
آرامش را فرو مى‌آورد
«اوست آن که آرامش را در دل‌هاى مؤمنانْ فرو آورد تا ایمانى بر ایمان خویش بیفزایند. و براى خداست لشکرهاى آسمان‌ها و زمین، و خدا دانا و فرزانه است».
81 / 4
آب را فرو مى‌آورد
قرآن
«آن که زمین را براى شما بسترى، و آسمان را بنایى گمارد و از آسمان، آبى فرو آورد. پس بِدان، از میوه‌ها روزى برایتان بیرون آورد. پس براى خدا همتایانى قرار ندهید، در حالى که خود مى‌دانید».
«و از ابرهاى باران‌زا، آبى سخت ریزان، فرو آوردیم».
حدیث
5412. امام على علیه السلام: خدایا! تو منزّهى و من، ستایش تو را مى‌گزارم. خدایى جز تو نیست. از تو آمرزش مى‌خواهم و به سوى تو باز مى‌گردم. تویى فریادرس و رغبت، به سوى توست، [و تو] فرو آورنده بارانى.
81 / 5
یُنزِلُ البَرَکاتِ
5413. الإمام علیّ علیه السلام: اللّهُمَّ لَکَ الحَمدُ مُجیبَ الدَّعَواتِ، رَفیعَ الدَّرَجاتِ، مُنزِلَ الآیاتِ مِن فَوقِ سَبعِ سَماواتٍ، مُخرِجَ النُّورِ مِنَ الظُّلُماتِ، مُبَدِّلَ السَّیِّئاتِ حَسَناتٍ، وجاعِلَ الحَسَناتِ دَرَجاتٍ.(23)
5414. الإمام الصادق علیه السلام: یا مُنزِلَ الشِّفاءِ ومُذهِبَ الدَّاءِ، أَنزِل عَلى ما بی مِن داءٍ شِفاءً.(24)
5415. عنه علیه السلام: یا أللّهُ یا أللّهُ یا أللّهُ… یا مُنزِلَ البَرَکاتِ، یا مُعطِیَ الخَیراتِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ.(25)
5416. عنه علیه السلام: اللّهُمَّ لَکَ الحَمدُ مُنزِلَ الآیاتِ، مُجیبَ الدَّعَواتِ، کاشِفَ الکُرُباتِ، مُنزِلَ الخَیراتِ، مَلِکَ المَحیا وَالمَماتِ.(26)
5417. الإمام الکاظم علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: یا مُنزِلَ نِعمَتی، یا مُفَرِّجَ کُربَتی، ویا قاضِیَ حاجَتی، أَعطِنی مَسأَلَتی بِلا إِلهَ إِلاّ أَنتَ.(27)
5418. الأُصول الستّة عشر عن زید الزرّاد: رَأَیتُ أبا عَبدِاللّهِ علیه السلام قَد خَرَجَ مِن مَنزِلِهِ فَوَقَفَ
81 / 5
برکت‌ها را فرو مى‌آورد
5413. امام على علیه السلام: خدایا! ستایش براى توست، اى پاسخ دهنده ی دعاها، بالا برنده مقام‌ها، فرو آورنده ی آیات از فراز هفت آسمان، بیرون آورنده ی روشنایى از تاریکى‌ها، دگرگون کننده ی بدى‌ها به خوبى‌ها، و اى کسى که نیکى‌ها را مقامْ قرار داده‌اى!
5414. امام صادق علیه السلام: اى فرو آورنده ی بهبود و از میان برنده ی بیمارى! بر آنچه از بیمارى دارم، بهبود فرو فرست.
5415. امام صادق علیه السلام: اى خدا، اى خدا، اى خدا!… اى فرو آورنده ی برکت‌ها! اى بخشنده ی خوبى‌ها! بر محمّد و خاندان محمّد، درود فرست.
5416. امام صادق علیه السلام: خدایا، ستایش براى توست، اى فرو آورنده ی آیات، پاسخ دهنده ی دعاها، برطرف کننده ی گرفتارى‌ها، فروآور خوبى‌ها، فرمان‌روا و صاحب‌اختیار زندگى و مرگ!
5417. امام کاظم علیه السلام- در دعا-: اى فروآور نعمت من، اى گشاینده ی گرفتارى من، و اى برآورنده ی نیاز من! درخواستم را به حقّ «لا إله إلاّ أنت» به من ببخش.
5418. الاُصول الستّة عشر- به نقل از زید زرّاد-: امام صادق علیه السلام را دیدم که از منزلش خارج شد و بر آستانه ی در خانه‌اش ایستاد. پس وقتى به آسمان نگاه کرد، سرش را بالا
عَلى عُتبَةِ بابِ دارِهِ، فَلَمّا نَظَرَ إِلَى السَّماءِ رَفَعَ رَأَسَهُ وحَرَّکَ إِصبَعَهُ السَّبّاحَةَ(28) یدبرُها(29) ویَتَکَلَّمُ بِکَلامٍ خَفِیٍّ لَم أَسمَعهُ، فَسَأَلتُهُ، فَقالَ: نَعَم یا زَیدُ، إِذا أَنتَ نَظَرتَ إِلَى السَّماءِ فَقُل:
یا مَن جَعَلَ السَّماءَ سَقفا مَرفوعا، یا مَن رَفَعَ السَّماءَ بِغَیرِ عَمَدٍ، یا مَن سَدَّ الهَواءَ بِالسَّماءِ، یا مُنزِلَ البَرَکاتِ مِنَ السَّماءِ إِلَى الأَرضِ، یا مَن فی السَّماءِ مُلکُهُ وعَرشُهُ، وفِی الأَرضِ سُلطانُهُ، یا مَن هُوَ بِالمَنظَرِ الأَعلى، یا مَن هُوَ بِالأُفُقِ المُبینِ، یا مَن زَیَّنَ السَّماءَ بِالمَصابیحِ وجَعَلَها رُجوما لِلشَّیاطینِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وعَلى آلِ مُحَمَّدٍ.(30)
راجع: ص 278 (منشئ البرکات).
81 / 6
یُنزِلُ الأَنعامَ
«خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ اَلْأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ذلِکُمُ اَللّهُ رَبُّکُمْ لَهُ اَلْمُلْکُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَأَنّى تُصْرَفُونَ».(31)
81 / 7
أَنْزَلَ المَنَّ وَالسَّلوى
«وَ ظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ اَلْغَمامَ وَ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ اَلْمَنَّ وَ اَلسَّلْوى کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ ما ظَلَمُونا
برد و انگشت نشانه را تکان داد و چرخانید و جملاتى را آرام گفت که من، آن را نشنیدم. [درباره ی این جملات] از ایشان پرسیدم.
فرمود: «بله، اى زید! وقتى به آسمان نگاه کردى، بگو: اى کسى که آسمان را سقفى برافراشته شده قرار داد! اى آن که آسمان را بدون ستون برافراشت، اى کسى که هوا را با آسمان، مسدود کرد! اى فرو آورنده ی برکت‌ها از آسمان به زمین! اى آن که مُلک و مرکز فرمان‌روایى‌اش در آسمان و سلطنتش در زمین است، اى کسى که در برترین چشم‌انداز است! اى آن که در افق روشن است! اى کسى که آسمان را با چراغ‌ها (ستارگان) آراست و آنها را ابزار راندن شیطان‌ها ساخت! بر محمّد و خاندان محمّد، درود فرست».
ر. ک: ص 279 (نو پدیدآورنده ی برکت‌ها).
81 / 6
چارپایان را فرو مى‌آورد
«شما را از یک تن آفرید. آن گاه از او همسرش را پدید آورد، و براى شما از چارپایان، هشت جفت فرو آورد. شما را در شکم‌هاى مادرانتان مى‌آفریند، آفرینشى پس از آفرینشى، در تاریکى‌هاى سه‌گانه. این است خدا، پروردگار شما، فرمان‌روایى، از آنِ اوست. خدایى جز او نیست. پس به کجا باز گردانده مى‌شوید؟».
81 / 7
مَنّ و سَلوا فرو مى‌آورد
«و ابر را بر شما سایبان کردیم و برایتان مَنّ و سَلوا فرو آوردیم. از چیزهاى پاکیزه‌اى که
وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ».(32)
راجع: الأعراف: 160، المائدة: 114، طه: 80.
81 / 8
یُنزِلُ اللِّباسَ
«یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ وَ رِیشاً وَ لِباسُ اَلتَّقْوى ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیاتِ اَللّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ».(33)
81 / 9
یُنزِلُ النُّعاسَ
«ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِ اَلْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً یَغْشى طائِفَةً مِنْکُمْ وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ یَظُنُّونَ بِاللّهِ غَیْرَ اَلْحَقِّ ظَنَّ اَلْجاهِلِیَّةِ یَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ اَلْأَمْرِ مِنْ شَیْءٍ».(34)
81 / 10
یُنزِلُ کُلَّ شَیءٍ
«وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ».(35)
روزى‌تان کرده‌ایم، بخورید. و آنان بر ما ستم نکردند؛ بلکه بر خویشتن ستم مى‌کردند».
ر. ک: اعراف: آیه ی 160، مائده: آیه ی 114، طه: آیه ی 80.
81 / 8
لباس را فرو مى‌آورد
«اى فرزندان آدم! همانا بر شما جامه‌اى فرو آوردیم که شرمگاه‌هاى شما را مى‌پوشاند و زینت است، و لباس پرهیزگارى، بهتر است. این، از نشانه‌هاى خداست، باشد که آنان به یاد آورند».
81 / 9
خواب سبک را فرو مى‌آورد
«آن گاه، پس از اندوه، آرامشى- که خوابى سبک بود- بر شما فرو آورد که گروهى از شما را فراگرفت، و گروهى در اندیشه ی خویشتن بودند و به خدا گمان ناروا همچون گمان‌هاى [دوران] جاهلیت داشتند. مى‌گفتند: آیا ما را از این کار، چیزى (اختیارى) هست؟».
81 / 10
هر چیزى را فرو مى‌آورد
«و هیچ چیزى نیست، مگر آن که گنجینه‌هاى آن نزد ماست، و آن را جز به اندازه ی معلوم، فرو نمى‌آوریم».
1) معجم مقاییس اللغة ج 5: ص 417، المصباح المنیر: ص 600، لسان العرب: ج 11 ص 656.
2) الواقعة: 69.
3) المؤمنون: 29.
4) العنکبوت: 34.
5) یس: 28.
6) دو نعمت بهشتى که براى نسل بنى اسرائیل فرستاده شد و احتمالاً خوراک گیاهى (مثل ترنجبین) و مرغى مخصوص یا عسل بوده است.
7) النحل: 1.
8) النساء: 105.
9) المائدة: 48.
10) الکهف: 1.
11) مهج الدعوات: ص 178 عن فاطمة علیها السلام، الإقبال: ج 1 ص 130 عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 95 ص 406 ح 37؛ صحیح مسلم: ج 4 ص 3084 ح 61، سنن أبی داوود: ج 4 ص 312 ح 5051، صحیح ابن حبان: ج 12 ص 348 ح 5537، سنن الترمذی: ج 5 ص 518 ح 3481 کلّها عن أبی هریرة نحوه، کنزالعمّال: ج 2 ص 194 ح 3715.
12) الإقبال: ج 2 ص 80، بحار الأنوار: ج 98 ص 220 ح 3.
13) الذِّکْرُ: القرآن (مفردات ألفاظ القرآن: ص 328).
14) الکافی: ج 2 ص 573 ح 1.
15) الزَّبور: کتاب داوود علیه السلام (المصباح المنیر: ص 250).
16) المزار الکبیر: ص 663، بحار الأنوار: ج 86 ص 285 ح 47 نقلاً عن الکتاب العتیق.
17) المصباح للکفعمی: ص 192 من دون إسناد إلى المعصوم، بحار الأنوار: ج 86 ص 354.
18) الفتح: 4.
19) البقرة: 22. راجع: البقرة: 164، یونس: 59، الرعد: 17، الجاثیة: 5، ق: 9، المؤمنون: 18، الواقعه: 69.
20) النبأ: 14. وثَجَجْت الماء ثجّا: إذا سَیّلتَه، ومطرٌ ثَجّاج: إذا انصَبّ جِدّا (الصحاح: ج 1 ص 302).
21) الغَیْث: المطر (الصحاح: ج 1 ص 289).
22) الدروع الواقیة: ص 194، بحار الأنوار: ج 97 ص 198 ح 3.
23) مهج الدعوات: ص 187 عن معاویة بن وهب عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، جمال الاُسبوع: ص 283 عن عبداللّه بن عطاء عن الإمام الباقر عن آبائه عنه علیهم السلام، الإقبال: ج 3 ص 53 من دون إسناد إلى‌المعصوم، بحارالأنوار: ج 95 ص 411 ح 41.
24) الکافی: ج 2 ص 567 ح 14 عن هشام الجوالیقی، طبّ الأئمّة لا بنی بسطام: ص 37 عن زکریّا بن آدم عن الإمام الرضا علیه السلام نحوه، بحار الأنوار: ج 95 ص 55 ح 19.
25) طبّ الأئمّة لابنی بسطام: ص 103 عن إسحاق بن إسماعیل وبشر بن عمّار، بحار الأنوار: ج 95 ص 79 ح 2.
26) الدروع الواقیة: ص 90، بحار الأنوار: ج 97 ص 141 ح 4.
27) جمال الاُسبوع: ص 179، بحار الأنوار: ج 91 ص 189 ح 10.
28) السَّبّاحَةُ: الإصبع التی تلی الإبهام، سمّیت بذلک؛ لأنّها یشار بها عند التسبیح (النهایة: ج 2 ص 332).
29) فی بحار الأنوار: «یدیرها» بدل «یدبرها».
30) الأصول السّتة عشر: ص 8، بحار الأنوار: ج 95 ص 304 ح 1.
31) الزمر: 6.
32) البقرة: 57.
33) الأعراف: 26.
34) آل عمران: 154.
35) الحجر: 21.
