المُدبِّر لغةً
«المدبّر» اسم فاعل من دبّر، یدبّر من مادّة «دبر» وهو آخر الشیء وخلفه خلاف قبله، والتدبیر: أَن یدبّر الإنسان أَمرَه، وذلک أَنّه ینظر إِلى ما تصیر عاقبته وآخره، وهو دبره(1)
المُدبِّر فی القرآن والحدیث
نسب القرآن الکریم التدبیر إِلى اللّه سبحانه بشکل فعلیّ أَربع مرّات: «یُدَبِّرُ اَلْأَمْرَ»(2) لکنّ صفة «المدبّر» لم ترد فیه.
وجاء فی القرآن والأَحادیث أَنّ تدبیر السَّماوات والأرض والدنیا والآخرة، وبعامّة کلّ شیء باللّه تعالى، ویدلّ هذا الموضوع على أَنّ اللّه سبحانه یلاحظ مصلحة کلّ شیء وعاقبته فی خلقه وإِدارته.
واژه‌شناسى «مُدبّر»
صفت «مُدبّر (تدبیرکننده)»، اسم فاعل از «دَبَّرَ، یُدَبِّر» است. ریشه ی «دبر»، به معناى انتهاى چیزى و پشت آن است، در مقابلِ جلوى آن. تدبیر هم، یعنى این که انسان، کارش را ساماندهى و مدیریت کند، به این صورت که به فرجام و انتهاى آن کار، یعنى آثارى که پشت سرِ آن کار رخ مى‌دهد، توجّه کند.
مُدبّر، در قرآن و حدیث
تدبیر، در قرآن کریم به صورت فعلى: «یُدبّر الأمر؛ کار را تدبیر مى‌کند»، چهار بار به خدا نسبت داده شده است؛ امّا صفت «مُدبّر»، در قرآن نیامده است.
در قرآن و احادیث، تدبیر آسمان‌ها و زمین و دنیا و آخرت، و به طور کلّى همه چیز، با خداست. این مطلب، بیانگر آن است که خداوند، مصلحت و عاقبتِ همه چیز را در آفرینش و اداره ی آنها رعایت کرده است.
72 / 1
مُدَبِّرُ خَلقِ السَّماواتِ وَالأَرضِ
الکتاب
«یُدَبِّرُ اَلْأَمْرَ مِنَ اَلسَّماءِ إِلَى اَلْأَرْضِ».(3)
«إِنَّ رَبَّکُمُ اَللّهُ اَلَّذِی خَلَقَ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیّامٍ ثُمَّ اِسْتَوى عَلَى اَلْعَرْشِ یُدَبِّرُ اَلْأَمْرَ ما مِنْ شَفِیعٍ إِلاّ مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذلِکُمُ اَللّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ».(4)
راجع: الرعد: 2، یونس: 32.
الحدیث
5289. الإمام زین العابدین علیه السلام: أَنتَ الَّذی قَدَّرتَ کُلَّ شَیءٍ تَقدیرا، ویَسَّرتَ کُلَّ شَیءٍ تَیسیرا، ودَبَّرتَ ما دونَکَ تَدبیرا.(5)
5290. الإمام الصادق علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ بارِئِ خَلقِ المَخلوقینَ بِعِلمِهِ، ومُصَوِّرِ أَجسادِ العِبادِ بِقُدرَتِهِ، ومُخالِفِ صُوَرِ مَن خَلَقَ مِن خَلقِهِ، ونافِخِ الأَرواحِ فی خَلقِهِ بِعِلمِهِ، ومُعَلِّمِ مَن خَلَقَ مِن عِبادِهِ اسمَهُ، ومُدَبِّرِ خَلقِ السَّماواتِ وَالأَرضِ بِعَظَمَتِهِ، الَّذی وَسِعَ کُلَّ شَیءٍ خَلقُ کُرسِیِّهِ، وعَلا بِعَظَمَتِهِ فَوقَ الأَعلَینَ.(6)
5291. الإمام الرضا علیه السلام- فی صِفَةِ اللّهِ جَلَّ وعَلا-: إِنَّهُ مُدَبِّرٌ لِکُلِّ ما بَرَأَ.(7)
72 / 1
تدبیرکننده ی آفرینش آسمان‌ها و زمین
قرآن
«کار را از آسمان تا زمین، تدبیر مى‌کند».
«پروردگار شما، خدایى است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید، پس از آن، بر عرش استیلا یافت. کار را تدبیر مى‌کند. شفاعت‌کننده‌اى نیست، مگر پس از اذن او. این است خدا، پروردگارتان. پس او را بپرستید. آیا متذکّر نمى‌شوید؟!».
ر. ک: رعد: آیه ی 2، یونس: آیه ی 32.
حدیث
5289. امام زین العابدین علیه السلام: تو کسى هستى که هر چیزى را به اندازه‌اى تقدیر کردى و هر چیزى را به آسانى، رو به راه کردى و غیرِ خودت را به اداره کردنى [ویژه]، تدبیر کردى.
5290. امام صادق علیه السلام: ستایش، براى خدایى است که با دانش خود، آغاز کننده ی آفرینش آفریدگان است، و با توانایى‌اش صورتگر بدن‌هاى بندگان است، و با دانش خود، جان‌ها را در آفریده‌ها دمیده است، و آموزگارِ نام خود به بندگانى است که آنان را آفرید و با سترگى‌اش، تدبیرکننده ی آفرینش آسمان‌ها و زمین است؛ او که آفرینش کرسى‌اش، همه چیز را فراگرفته است و با سترگى‌اش، بر فراز بالاترین‌ها برترى یافته است.
5291. امام رضا علیه السلام- در توصیف خداى با شکوه بلندْ مرتبه-: به درستى که او تدبیرکننده ی همه چیزهایى است که آفریده است.
72 / 2
مُدَبِّرُ أمرِ الدُّنیا وَالآخِرَةِ
5292. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: یا دَیّانَ(8) العِبادِ، ومُدَبِّرَ أُمورِهِم بِتَقدیرِ أَرزاقِهِم.(9)
5293. الإمام علیّ علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ الوَلِیِّ الحَمیدِ، الحَکیمِ المَجیدِ، الفَعّالِ لِما یُریدُ، عَلاّمِ الغُیوبِ، وخالِقِ الخَلقِ، ومُنزِلِ القَطرِ، مُدَبِّرِ أَمرِ الدُّنیا وَالآخِرَةِ.(10)
72 / 3
لا یُجاوَزُ المَحتومُ مِن تَدبیرِهِ
5294. الإمام زین العابدین علیه السلام: اللّهُمَّ… لا یُغالَبُ أَمرُکَ، ولا یُجاوَزُ المَحتومُ مِن تَدبیرِکَ، کَیفَ شِئتَ و أَنّى شِئتَ.(11)
5295. عنه علیه السلام: اللّهُمَّ… أَصبَحنا فی قَبضَتِکَ، یَحوینا مُلکُکَ وسُلطانُکَ، وتَضُمُّنا مَشیئَتُکَ، ونَتَصَرَّفُ عَن أَمرِکَ، ونَتَقَلَّبُ فی تَدبیرِکَ.(12)
72 / 2
تدبیرکننده ی کار دنیا و آخرت
5292. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى حاکم و حسابگر و جزا دهنده ی بندگان، و کسى که با اندازه نهادنِ روزى‌هاى بندگان، کارهاى آنها را تدبیر مى‌کنى!
5293. امام على علیه السلام: ستایش، براى خدایى است که سرپرست، ستوده، فرزانه، ارجمند، کننده ی هرچه خواهد، بسیار داننده ی نهان‌ها، آفریدگارِ آفریدگان، فروآورنده ی باران، و تدبیرکننده ی کار دنیا و آخرت است.
72 / 3
ناگزیرى از تدبیر حتمى او
5294. امام زین العابدین علیه السلام: خدایا!… فرمان تو مغلوب نمى‌گردد و از تدبیر حتمىِ تو، هر گونه خواسته باشى و هر جا که خواسته باشى، نمى‌توان گذشت.
5295. امام زین العابدین علیه السلام: خدایا!… در دست قدرت تو صبح کردیم، فرمان‌روایى و سلطنت تو، ما را فرا گرفته است، و خواست تو، ما را در برگرفته، و به فرمان تو عمل مى‌کنیم و در تدبیر تو دگرگون مى‌شویم.
72 / 4
ما لا یَکونُ فی تَدبیرِهِ
5296. الإمام الرضا علیه السلام- فی صِفَةِ اللّهِ-: مُدَبِّرٌ لا بِحَرکَةٍ.(13)
راجع: ج 5 ص 92 (التوحید فی التدبیر).
72 / 4
آنچه در تدبیر خدا نیست
5296. امام رضا علیه السلام- در توصیف خدا-: تدبیر کننده است، [امّا] نه با حرکت و جنبش.
ر. ک: ج 5 ص 93 (توحید در تدبیر)
1) معجم مقاییس اللغة: ج 2 ص 324. راجع: المصباح المنیر: ص 189.
2) یونس: 3، 31، الرعد: 2، السجدة: 5.
3) السجدة: 5.
4) یونس: 3.
5) الصحیفة السجّادیّة: ص 186 الدعاء 47.
6) الإقبال: ج 2 ص 123 عن سلمة بن الأکوع، بحار الأنوار: ج 98 ص 243.
7) الکافی: ج 1 ص 122 ح 2، التوحید: ص 189 ح 2، عیون أخبار الرضا: ج 1 ص 149 ح 50 وفیه «ما یرى» بدل «ما برأ» وکلاهما عن الحسین بن خالد، بحار الأنوار: ج 4 ص 178 ح 5.
8) الدَّیّانُ: الحَکَمُ القاضی (لسان العرب: ج 13 ص 166).
9) البلد الأمین: ص 509 عن الإمام الباقر عن الإمام علی علیهما السلام، الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا علیه السلام: ص 154 عن الإمام علی علیه السلام، بحار الأنوار: ج 95 ص 314 ح 1.
10) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 427 ح 1263، مصباح المتهجّد: ص 380 ح 508 عن زید بن وهب نحوه، بحار الأنوار: ج 89 ص 237 ح 68.
11) الصحیفة السجّادیة: ص 205 الدعاء 48، مصباح المتهجّد: ص 373 ح 501، المزار الکبیر: ص 470، بحار الأنوار: ج 26 ص 9 ح 2 نقلاً عن کتاب عتیق جمعه بعض محدّثی أصحابنا.
12) الصحیفة السجّادیّة: ص 40 الدعاء 6، العدد القویّة: ص 362، بحار الأنوار: ج 97 ص 307.
13) التوحید: ص 37 ح 2، عیون أخبار الرضا: ج 1 ص 151 ح 51 کلاهما عن محمّد بن یحیى بن عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام والقاسم بن أیّوب العلوی، الأمالی للمفید: ص 255 ح 4 عن محمّد بن زید الطبری، الأمالی للطوسی: ص 23 ح 28 عن محمّد بن یزید الطبری، تحف العقول: ص 63 عن الإمام علی علیه السلام، بحار الأنوار: ج 97 ص 136 ح 4.
