الکاشف لغةً
«الکاشف» اسم فاعل من مادّة «کشف» وهو یدلّ على سَرْوِ الشیء عن الشیء، کالثوب یُسرَى عن البدن(1)
قال الخلیل: الکشف: رفعک الشیء عمّا یواریه ویغطّیه، کرفع الغطاء عن الشیء(2)
الکاشف فی القرآن والحدیث
نُسبت مشتقّات مادّة «کشف» إِلى اللّه تعالى فی القرآن الکریم سبع عشرة مرّةً، ووردت صفة «الکاشف» مرّتین بلفظ «وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اَللّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلاّ هُوَ»(3)، ومرّةً واحدةً بلفظ «إِنّا کاشِفُوا اَلْعَذابِ»(4)
فصل پنجاه و هفتم
کاشف
واژه‌شناسى «کاشف»
صفت «کاشف (کنار زننده / از میان برنده / برطرف کننده / باز دارنده)»، اسم فاعل از مادّه ی «کشف» است که بر جدا کردن و برکَندن چیزى از چیزى دلالت دارد؛ مانند برکَندن لباس از بدن.
فَراهیدى گفته است: کشف، یعنى برداشتن یک چیز از [روى] چیزى که آن را پنهان مى‌کند و مى‌پوشاند؛ مانند برداشتن پوشش از یک چیز.
کاشف، در قرآن و حدیث
بر گرفته‌هاى مادّه ی «کشف»، هفده بار در قرآن کریم به خدا نسبت داده شده‌اند. و صفت «کاشف»، دو بار به این صورت آمده است: «وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اَللّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلاّ هُوَ؛ و اگر خدا به تو گزندى رساند، جز او آن را هیچ از میان برنده‌اى نیست» و یک بار با تعبیر: «إِنّا کاشِفُوا اَلْعَذابِ، ما از میان برنده ی عذاب هستیم».
وتتعلّق کاشفیّة اللّه فی الآیات والأَحادیث بأُمور مثل: الضرّ، والألم، والغمّ، والکرب، والبلاء، وعذاب الخزی، وغطاء الغفلة، وبصورة عامّة کلّ شیء یطلق علیه السوء.
57 / 1
کاشِفُ الضُّرِّ
الکتاب
«وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اَللّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلاّ هُوَ وَ إِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ».(5)
راجع: یونس: 12 و 107، النحل: 54، الأنبیاء: 84، المؤمنون: 75.
الحدیث
5139. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ إِنّی أَسأَلُکَ بِاسمِکَ… یا غافِرَ الخَطایا، یا کاشِفَ البَلایا، یا مُنتَهَى الرَّجایا.(6)
5140. عنه صلى الله علیه و آله: یا صَریخَ المَکروبینَ(7)، ویا مُجیبَ دَعوَةِ المُضطَرّینَ، ویا کاشِفَ غَمِّی، اکشِف عَنّی غَمّی وهَمّی وکَربی.(8)
5141. الإمام علیّ علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ الَّذی عَلا بِحَولِهِ، ودَنا بِطَولِهِ(9)، مانِحِ کُلِّ غَنیمَةٍ وفَضلٍ، وکاشِفِ کُلِّ عَظیمَةٍ و أَزلٍ(10)(11)
در آیات و احادیث، کاشف بودن خدا، به امورى مانند گزند، درد و غم و اندوه و بلا و عذاب رسوایى و پرده ی غفلت و به طور کلّى، هر چیزى که بدى به آن اطلاق شود، تعلّق گرفته است.
57 / 1
از میان برنده ی گزند
قرآن
«و اگر خدا به تو گزندى رسانَد، آن را جز او از میان برنده‌اى نیست و اگر نیکى‌اى به تو رساند، او به همه چیز تواناست».
ر. ک: یونس: آیه ی 12 و 107، نحل: آیه ی 54، انبیاء: آیه ی 84، مؤمنون: آیه ی 75.
حدیث
5139. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خدایا! من از تو درخواست مى‌کنم به نامت… اى آمرزنده ی خطاها، اى بازدارنده ی بلاها، اى پایان امیدها!
5140. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى دادرس اندوهگینان، اى اجابتگر درخواست بیچارگان و اى باز برنده ی اندوه من! دل‌تنگى و نگرانى و اندوه مرا باز بر.
5141. امام على علیه السلام: ستایش، خدا راست که با توان خود، بلندپایه شد و با بخشش خود، نزدیک؛ ارزانى کننده ی هر بهره و فزونى است و باز برنده ی هر بلاى سخت و تنگنا.
5142. عنه علیه السلام: اللّهُمَّ لَکَ الحَمدُ مُنزِّلَ الآیاتِ، مُجیبَ الدَّعَواتِ، کاشِفَ الحَوباتِ(12)، النَّفّاحَ(13) بِالخَیراتِ، مالِکَ المَحیا وَالمَماتِ.(14)
5143. الإمام زین العابدین علیه السلام: یا مُجیبَ المُضطَرِّ، یا کاشِفَ الضُّرِّ، یا عَظیمَ البِرِّ، یا عَلیما بِما فِی السِّرِّ، یا جَمیلَ السِّترِ، استَشفَعتُ بِجودِکَ وکَرَمِکَ إِلَیکَ، وتَوَسَّلتُ بِحَنانِکَ وتَرَحُّمِکَ لَدَیکَ، فَاستَجِب دُعائی.(15)
5144. الإمام الصادق علیه السلام: یا فارِجَ الهَمِّ ویا کاشِفَ الغَمِّ، یا رَحمانَ الدُّنیا وَالآخِرَةِ ورَحیمَهُما، فَرِّج هَمّی وَاکشِف غَمّی.(16)
5145. عنه علیه السلام: اللّهُمَّ لَکَ الحَمدُ مُنَزِّلَ الآیاتِ، مُجیبَ الدَّعَواتِ، کاشِفَ الکُرُباتِ، مُنَزِّلَ الخَیراتِ، مَلِکَ المَحیا وَالمَماتِ.(17)
5146. المصباح للکفعمی- فی الدعاء-: اللّهُمَّ أَنتَ الکاشِفُ لِلمُلِمّاتِ(18)، وَالکافی لِلمُهِمّاتِ، وَالمُفَرِّجُ لِلکُرُباتِ، وَالسّامِعُ لِلأَصواتِ، وَالمُخرِجُ مِنَ الظُّلُماتِ، وَالمُجیبُ لِلدَّعَواتِ.(19)
5142. امام على علیه السلام: خدایا! ستایش تو راست، [اى] فرو فرستنده ی نشانه‌ها، پاسخگوى درخواست‌ها، باز برنده ی اندوه‌ها، عطا بخش نیکى‌ها، مالک زندگى و مرگ.
5143. امام زین العابدین علیه السلام: اى اجابتگر درمانده، اى از میان برنده ی گزند، اى سترگْ نیکى، اى داناى آنچه نهان است، اى زیبا پوشش! بخشش و کَرَمت را به سوى تو شفیع آورده‌ام و به مهر و مهربانى‌ات در پیشگاه تو توسّل جُسته‌ام. پس دعایم را اجابت کن.
5144. امام صادق علیه السلام: اى برطرف کننده ی نگرانى و اى باز برنده ی اندوه، اى رحمتگر دنیا و آخرت و مهربانِ آن دو! نگرانى‌ام را برطرف کن و اندوهم را باز ببر.
5145. امام صادق علیه السلام: خدایا! ستایش تو راست، [اى] فرو فرستنده ی نشانه‌ها، پاسخگوى درخواست‌ها، باز برنده ی اندوه‌ها، فرو آورنده ی نیکى‌ها، و فرمان‌رواى زندگانى و مرگ.
5146. المصباح، کفعمى- در دعا-: خدایا! تویى از میان‌برنده ی مصیبت‌ها و بسنده براى کارهاى مهم و برطرف کننده ی نگرانى‌ها و شنونده ی آواها و بیرون برنده از تاریکى‌ها و پاسخگوى درخواست‌ها!
57 / 2
کاشِفُ السّوءِ
الکتاب
«أَمَّنْ یُجِیبُ اَلْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ اَلسُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ اَلْأَرْضِ أَءِلَهٌ مَعَ اَللّهِ قَلِیلاً ما تَذَکَّرُونَ».(20)
«بَلْ إِیّاهُ تَدْعُونَ فَیَکْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِکُونَ».(21)
الحدیث
5147. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ… أَدعوکَ یا مُجیبَ دَعَوةِ المُضطَرِّ، ویا کاشِفَ السّوءِ عَنِ المَکروبِ، ویا جاعِلَ اللَّیلِ سَکَنا، ویا مَن لا یَموتُ، اغفِر لِمَن یَموتُ، قَدَّرتَ وخَلَقتَ وسَوَّیتَ، فَلَکَ الحَمدُ.(22)
57 / 3
کاشِفُ عَذابِ الخِزیِ
«فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إِیمانُها إِلاّ قَوْمَ یُونُسَ لَمّا آمَنُوا کَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ اَلْخِزْیِ فِی اَلْحَیاةِ اَلدُّنْیا وَ مَتَّعْناهُمْ إِلى حِینٍ».(23)
«وَ لَمّا وَقَعَ عَلَیْهِمُ اَلرِّجْزُ قالُوا یا مُوسَى اُدْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ لَئِنْ کَشَفْتَ عَنَّا اَلرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنِی إِسْرائِیلَ- فَلَمّا کَشَفْنا عَنْهُمُ اَلرِّجْزَ إِلى أَجَلٍ هُمْ بالِغُوهُ إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ».(24)
57 / 2
از میان برنده ی بدى
قرآن
«یا کسى [بهتر است] که بیچاره را- آن گاه که او را بخواند- پاسخ مى‌گوید و بدى را از میان مى‌برد؟ و چه کسى شما را جانشینان [خویش] در زمین مى‌گمارد؟ آیا با خدا، خدایى هست؟ اندکى یادآور مى‌شوید».
«بلکه تنها او را مى‌خوانید. پس اگر بخواهد، آنچه را که براى آن [او را] مى‌خوانید، از میان مى‌بَرَد و آنچه را که [براى خدا] انباز مى‌شمارید، فراموش مى‌کنید».
حدیث
5147. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خدایا!… تو را مى‌خوانم اى پاسخگوى درخواست بیچاره، اى از میان برنده ی ناخوشىِ اندوهگین، اى مایه ی آرامشْ قرار دهنده ی شب، و اى آن که نمى‌میرد! بیامرز هر که را که مى‌میرد. اندازه نهادى و آفریدى و [آفرینش را] کامل ساختى. پس ستایش، تو راست.
57 / 3
برطرف کننده ی عذاب رسوایى
«پس چرا دهکده‌اى نبود که ایمان آورد و ایمان آن، به آن سود رسانَد، مگر قوم یونس؟ هنگامى که ایمان آوردند، عذاب رسوایى را در زندگانى دنیا از ایشان برطرف کردیم و ایشان را تا مدّتى بهره‌مند ساختیم».
«و چون عذاب بر ایشان واقع شد، گفتند: اى موسى! پروردگارت را به آنچه نزد تو سپرده، براى ما بخوان که اگر عذاب را از ما برطرف ساختى، بى‌گمان، به تو ایمان خواهیم آورد و بنى اسرائیل را با تو گسیل خواهیم داشت. پس چون عذاب را از ایشان تا مدّتى که ایشان، آن را به سر خواهند آورد، برطرف ساختیم، ایشان [پیمان خود را] مى‌شکنند».
57 / 4
کاشِفُ غِطاءِ الغَفلَةِ
«وَ جاءَتْ سَکْرَةُ اَلْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِکَ ما کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ- وَ نُفِخَ فِی اَلصُّورِ ذلِکَ یَوْمُ اَلْوَعِیدِ- وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ- لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ اَلْیَوْمَ حَدِیدٌ».(25)
راجع: ج 2 ص 542 (الغفلة).
57 / 4
کنار زننده ی پرده ی غفلت
«و سرگشتگى (سختى) مرگ، به درستى آمد. این، همان چیزى است که از آن مى‌گریختى. و در صور، دمیده شد. این، همان روزِ [تحقّقِ] تهدید است. و هر شخصى مى‌آید، در حالى که با او پیش‌بَرنده و گواهى‌دهنده‌اى هست. به راستى، از این [روز]، در غفلت بودى و پرده‌ات را از تو کنار زدیم. پس دیده‌ات امروز، تیزبین است».
ر. ک: ج 2 ص 543 (غفلت).
1) معجم مقاییس اللغة: ج 5 ص 181.
2) ترتیب کتاب العین: ص 710.
3) الأنعام: 17، یونس: 107.
4) الدخان: 15.
5) الأنعام: 17.
6) البلد الأمین: ص 403، بحار الأنوار: ج 94 ص 385.
7) الکُرْبَةُ: الغَمُّ الذی یَأخُذُ بالنفْس (الصحاح: ج 1 ص 211).
8) الکافی: ج 2 ص 561 ح 17 عن محمّد بن مسلم عن الإمام الباقر علیه السلام.
9) الطَّوْلُ: الفَضْلُ و العُلوّ على الأعداء (النهایة: ج 3 ص 145).
10) الأزْلُ: الضِّیْقُ و الشِّدَّةُ (القاموس المحیط: ج 3 ص 328).
11) نهج البلاغة: الخطبة 83.
12) الحَوْبَةُ: الحُزْنُ، و قیل: الحاجة (مجمع البحرین: ج 1 ص 470).
13) نَفَحَهُ بشیء: أی أعطاه (الصحاح: ج 1 ص 412).
14) الدروع الواقیة: ص 180، بحار الأنوار: ج 97 ص 190 ح 3.
15) بحار الأنوار: ج 94 ص 142 نقلاً عن بعض کتب الأصحاب.
16) الکافی: ج 2 ص 557 ح 6 عن إسماعیل بن جابر، مکارم الأخلاق: ج 2 ص 116 ح 2322 عن الإمام الرضا علیه السلام، مصباح المتهجّد: ص 66 ح 101 عن معاویة بن عمّار و کلاهما نحوه و راجع: الأمالی للطوسی: ص 511 ح 1118 و المستدرک على الصحیحین: ج 1 ص 696 ح 1898.
17) الدروع الواقیة: ص 90، الإقبال: ج 2 ص 149 نحوه، بحار الأنوار: ج 97 ص 141 ح 4.
18) المُلِمّةُ: النَازِلَةُ من نَوازِلِ الدُنیا (الصحاح: ج 5 ص 2032).
19) المصباح للکفعمی: ص 187، بحار الأنوار: ج 86 ص 350.
20) النمل: 62.
21) الأنعام: 41.
22) الإقبال: ج 1 ص 269، بحار الأنوار: ج 98 ص 28.
23) یونس: 98 وراجع: الزخرف: 50 والدخان: 12، 15.
24) الأعراف: 134 و 135.
25) ق: 19- 22.
