الفاعل والفعّال لغةً
فعّال مبالغة فی فاعل، من مادّة «فعل» وهو یدلّ على إِحداث شیءٍ من عمل وغیره(1)، والفعل: التأثیر من جهة مؤثّر(2)
الفاعل والفعّال فی القرآن والحدیث
لقد استُعملت مشتقّات مادّة «فعل» فی القرآن ثمانیة عشر مرّةً بشأن اللّه، فقد وردت صفة «الفعّال» مرّتین(3)، وصفة «الفاعل» على هیئة الجمع ثلاث مرّات(4)، وقد وصفت الآیات القرآنیّة والأَحادیث اللّهَ أَنّه فاعل وفعّال لما یرید، ففاعلیّته تعالى فاعلیّة بالإرادة، من جهة أُخرى، إِنّ فاعلیّة اللّه لیست کفاعلیّة الإنسان التی تتحقّق بالأَدوات والآلات والمباشرة.
فصل پنجاهم
فاعل، فعّال
واژه‌شناسى «فاعل» و «فعّال»
صفت «فعّال (کردگار / بسیار انجام دهنده)»، مبالغه در صفت «فاعل» و از مادّه ی «فعل» است که بر پدید آوردن چیزى (اعم از کار و جز آن) دلالت دارد و «فِعْل»، یعنى اثر بخشى توسّط یک اثر گذار.(5)
فاعل و فعّال، در قرآن و حدیث
در قرآن، برگرفته‌هاى مادّه ی «فعل» درباره ی خدا، هجده بار به کار رفته و صفت «فعّال»، دو بار و صفت «فاعل» نیز در شکل جمع، سه بار وارد شده است. آیات قرآنى و احادیث، خدا را کننده و انجام دهنده ی هر آنچه خواهد، وصف کرده‌اند. از این رو، کنشگرى خداى متعال، کنشگرى با اراده است. از سوى دیگر، کنشگرى خدا، چون کنشگرى انسان، با ابزار آلات و دست نیست.
کما رأَینا فی البحث اللغویّ إِنّ الفاعلیّة تدلّ على إِحداث شیء من الأَشیاء وعلى التأثیر، لذلک یتبیّن أَنّ إِثبات صفة الفاعل والفعّال للّه یدلّ على إِحداث العالم والتأثیر فیه بواسطته، ویمکن أَن نعدّ هذه الرؤیة فی مقابل رؤیة أُخرى کرؤیة «ارسطو» الذی لم یعتقد بفعل اللّه ومشیئته فی العالم(6)، ولمّا کانت فاعلیّة اللّه من نوع الخالقیّة فإنّ معظم المباحث التی تتّصل بفاعلیّة اللّه ذُکر فی الحدیث عن صفة الخالقیّة.
50 / 1
فَعّالٌ لِما یُریدُ
الکتاب
«وَ هُوَ اَلْغَفُورُ اَلْوَدُودُ- ذُو اَلْعَرْشِ اَلْمَجِیدُ- فَعّالٌ لِما یُرِیدُ».(7)
الحدیث
4985. الإمام زین العابدین علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: أَنتَ الفاعِلُ لِما تَشاءُ، تُعَذِّبُ مَن تَشاءُ بِما تَشاءُ کَیفَ تَشاءُ، وتَرحَمُ مَن تَشاءُ بِما تَشاءُ کَیفَ تَشاءُ، لا تُسأَلُ عَن فِعلِکَ، ولا تُنازَعُ فی مُلکِکَ، ولا تُشارَکُ فی أَمرِکَ، ولا تُضادُّ فی حُکمِکَ، ولا یَعتَرِضُ عَلَیکَ أَحَدٌ فی تَدبیرِکَ، لَکَ الخَلقُ وَالأَمرُ تَبارَکَ اللّهُ رَبُّ العالَمینَ.(8)
4986. الإمام الصادق علیه السلام- مِن دُعائِهِ یَومَ عَرَفَةَ-: أَنتَ الفَعّالُ لِما تُریدُ، و أَنتَ القَریبُ
آن سان که در پژوهش واژگانى دیدیم، کنشگرى خدا، بر پدید آوردن چیزى و بر اثر گذارى، دلالت دارد. بر این پایه، اثبات صفت «کننده» و «کردگار» براى خدا، بر پدید آوردن جهان و اثر گذارى در آن توسّط او دلالت دارد. این دیدگاه را مى‌توان در برابر دیدگاه دیگرى همچون دیدگاه ارسطو شمرد که به کنشِ خدا و خواست او در جهان، باور نداشت.
از آن جا که کنشگرى خدا از گونه ی آفریدگارى است، بسیارى از مباحث مربوط به کنشگرى خدا در بحث از صفت «آفریدگار»، یاد شده است.
50 / 1
بسیار انجام دهنده ی آنچه بخواهد
قرآن
«و اوست آمرزگار بسیار دوستدار؛ داراى عرش و ارجمند؛ بسیار انجام دهنده ی آنچه بخواهد».
حدیث
4985. امام زین العابدین علیه السلام- در دعا-: تویى انجام دهنده ی آنچه خواهى. هر که را خواهى، به آنچه خواهى، آن گونه که خواهى، عذاب مى‌کنى و بر آن که خواهى، به آنچه خواهى، آن گونه که خواهى، رحمت مى‌آورى. از کارت نمى‌پرسند و در فرمان‌روایى‌ات نمى‌ستیزند و در امرت انباز نمى‌گردند و با حُکمت مخالفت نمى‌کنند و کسى در تدبیرت، بر تو اعتراض نمى‌کند. آفرینش و امر، تو راست. والا و برتر است خدا، پروردگارِ جهانیان.
4986. امام صادق علیه السلام- در دعاى خود در روز عرفه-: تویى بسیار انجام دهنده ی آنچه
و أَنتَ البَعیدُ، و أَنتَ السَّمیعُ و أَنتَ البَصیرُ.(9)
4987. عنه علیه السلام- فی صِفَةِ اللّهِ جَلَّ وعَلا-: هُوَ مُتَعالٍ نافِذُ الإِرادَةِ وَالمَشیئَةِ فَعّالٌ لِما یَشاءُ.(10)
50 / 2
فاعِلٌ لا بِاضطِرابِ آلَةٍ
4988. الإمام علیّ علیه السلام- مِن خُطبَةٍ لَهُ فِی التَّوحیدِ-: فاعِلٌ لا بِاضطِرابِ آلَةٍ، مُقَدِّرٌ لا بِجَولِ فِکرَةٍ.(11)
4989. عنه علیه السلام: مَن وَصَفَ اللّهَ سُبحانَهُ فَقَد قَرَنَهُ، ومَن قَرَنَهُ فَقَد ثَنّاهُ، ومَن ثَنّاهُ فَقَد جَزَّأَهُ، ومَن جَزَّأَهُ فَقَد جَهِلَهُ، ومَن جَهِلَهُ فَقَد أشارَ إِلَیهِ، ومَن أشارَ إِلَیهِ فَقَد حَدَّهُ، ومَن حَدَّهُ فَقَد عَدَّهُ، ومَن قالَ: «فیمَ» فَقَد ضَمَّنَهُ، ومَن قالَ: «عَلامَ» فَقَد أَخلى مِنهُ.
کائِنٌ لا عَن حَدَثٍ، مَوجودٌ لا عَن عَدَمٍ، مَعَ کُلِّ شَیءٍ لا بِمُقارَنَةٍ، وغَیرُ کُلِّ شَیءٍ لا بِمُزایَلَةٍ، فاعِلٌ لا بِمَعنَى الحَرَکاتِ وَالآلَةِ.(12)
50 / 3
فاعِلٌ بِغَیرِ مُباشَرَةٍ
4990. الإمام الصادق علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: یا فَعّالاً بِغَیرِ مُباشَرَةٍ، وعَلاّما بِغَیرِ مُعاشَرَةٍ، وقادِرا
خواهى. تویى نزدیک و تویى دور. تویى شنوا و تویى بینا.
4987. امام صادق علیه السلام- در وصف خداى شکوهمند والا-: او بلندپایه است. اراده و خواست [او] نافذ است؛ بسیار انجام دهنده ی چیزى است که بخواهد.
50 / 2
انجام دهنده است، نه با جنبش ابزارى
4988. امام على علیه السلام- در سخنرانى خود درباره ی خدا شناسى-: انجام دهنده است، نه با جنبش ابزارى؛ تقدیر کننده است، نه با گردش اندیشه‌اى.
4989. امام على علیه السلام: بى‌گمان، هر که خداى سبحان را وصف کند، او را [با دیگرى] قرین ساخته است و هر که او را قرین کند، او را دوگانه ساخته است و هر که او را دو گانه سازد، او را بخشْ بخش نموده است و هر که او را بخشْ بخش کند، او را نشناخته است و هر که او را نشناسد، به سوى او اشاره کرده است و هر که به سوى او اشاره کند، او را محدود ساخته است و هر که او را محدود کند، او را به شماره آورده است و هر که بگوید: «در چیست؟» او را [در چیزى] گنجانده است و هر که بگوید: «بر روى چیست؟» [جایى دیگر را] از او تهى دانسته است. هست، امّا نه پدید آمده؛ موجود است، نه از پىِ نیستى؛ با هر چیزى است، نه با نزدیکى؛ غیر از هر چیزى است، نه با جدایى؛ انجام دهنده است، نه به معناى [بهره گرفتن از] حرکات و ابزار.
50 / 3
انجام دهنده است، بى‌واسطه
4990. امام صادق علیه السلام- در دعا-: اى بسیار انجام دهنده ی بى‌واسطه؛ بسیار داناىِ بى در آمیختن
بِغَیرِ مُکاثَرَةٍ.(13)
4991. عنه علیه السلام: اللّهُمَّ إِنّی أَسأَلُکَ یا مُدرِکَ الهارِبینَ، ویا مَلجَأَ الخائِفینَ، ویا صَریخَ المُستَصرِخینَ… یا فاعِلاً بِغَیرِ مُباشَرَةٍ، یا عالِماً من غَیرِ مُعَلِّمٍ.(14)
راجع: ص 34 (الفصل الثانی والعشرون: الخالق) و 440 (الفصل التاسع والأربعون: الفاطر)،
ج 5 ص 84 (المرتبة الثالثة: التوحید فی الأفعال).
و تواناى بى‌فزون‌خواهى.
4991. امام صادق علیه السلام: بار خدایا! من از تو درخواست مى‌کنم، اى دریابنده ی گریختگان، اى پناهگاه بیمناکان، اى فریادرس فریادخواهان… اى انجام دهنده ی بدون مباشرت (واسطه)، اى داناىِ بى آموزگار!
ر. ک: ص 35 (فصل بیست و دوم: خالق)
و 441 (فصل چهل و نهم: فاطر)،
ج 5 ص 85 (مرتبه ی سوم: توحید اَفعالى).
1) معجم مقاییس اللغة: ج 4 ص 511.
2) مفردات ألفاظ القرآن: ص 640.
3) هود: 107، البروج: 16.
4) الأنبیاء: 17، 79، 104.
5) بنا بر این، برابرهاى فارسى «فاعل»، به فراخور متن، «کننده»، «کنشگر»، و «انجام دهنده» خواهند بود.
6) راجع: ما بعد الطبیعة لأرسطو، کتاب لاندا، الفصل 12.
7) البروج: 14- 16 وراجع: هود: 107.
8) مصباح المتهجّد: ص 586 ح 691، الإقبال: ج 1 ص 161 کلاهما عن أبی حمزة الثمالی، بحار الأنوار: ج 98 ص 85 ح 2.
9) الإقبال: ج 2 ص 120 عن سلمة بن الأکوع، بحار الأنوار: ج 98 ص 240.
10) الکافی: ج 1 ص 85 ح 6، التوحید: ص 247 ح 1 کلاهما عن هشام بن الحکم، بحار الأنوار: ج 10 ص 198 ح 3.
11) نهج البلاغة: الخطبة 186، تحف العقول: ص 63 وفیه «حرکة» بدل «آلة».
12) نهج البلاغة: الخطبة 1، الاحتجاج: ج 1 ص 474 ح 113، بحار الأنوار: ج 4 ص 247 ح 5.
13) بحار الأنوار: ج 86 ص 316 ح 67 نقلاً عن مجموع الدعوات لمحمّد بن هارون التلعکبری.
14) مهج الدعوات: ص 223 عن الربیع، بحار الأنوار: ج 94 ص 273 ح 1.
