الفاطر لغةً
«الفاطر» اسم فاعل من مادّة «فطر» وهو یدلّ على فتح شیء وإِبرازه(1)، ولهذا یستعمل فی الشقّ والخلق والإیجاد الابتدائیّ. قال ابن عبّاس: ما کنت أَدری ما «فاطِرِ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ»(2) حتّى أَتانی أَعرابیّان یختصمان فی بئر، فقال أَحدهما: أَنا فطرتها، أَی: أَنا ابتدأَتُ حفرها(3) واللّه تعالى فاطر الأَشیاء؛ لأَنّ ابتداء الأَشیاء وخلقتها بإرادته تعالى.
الفاطر فی القرآن والحدیث
ذُکرت صفة «الفاطر» فی القرآن الکریم ستّ مرّات(4) واللّه تعالى فی الأَحادیث فاطر السَّماوات والأَرض وما فیها، وفاطر أَصناف البرایا، ومبدأُ فاطریّته سبحانه قدرته وحکمته.
فصل چهل و نهم
فاطر
واژه‌شناسى «فاطر»
صفت «فاطر (پدید آورنده)»، اسم فاعل از مادّه ی «فطر» است و بر گشودن شىء و آشکار کردن آن، دلالت دارد و از این رو، در مورد شکافتن و آفریدن و ایجاد ابتدایى به کار مى‌رود.
ابن عبّاس گفته است: معناى «پدید آورنده ی آسمان‌ها و زمین» را نمى‌دانستم تا این که دو بادیه‌نشین، نزد من آمدند که درباره ی چاهى ستیزه مى‌کردند. یکى از آن دو گفت: «أنا فَطَرتُها»، یعنى: «من، کَندن آن را آغاز کردم» و خداى متعال، فاطر اشیاست؛ زیرا آغازگرى اشیا و آفرینش آنها با اراده ی اوست.
فاطر، در قرآن و حدیث
صفت «فاطر» در قرآن کریم، شش بار یاد شده و در احادیث، خداى والا، پدید آورنده ی آسمان‌ها و زمین و موجودات میان آنها و پدید آورنده ی گونه‌هاى آفریده‌ها دانسته شده است. ریشه ی فاطر بودنِ خداى پاک، توانایى و فرزانگى اوست.
49 / 1
فاطِرُ الأشیاءِ
الکتاب
«قُلْ أَغَیْرَ اَللّهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا فاطِرِ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ هُوَ یُطْعِمُ وَ لا یُطْعَمُ قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ اَلْمُشْرِکِینَ».(5)
الحدیث
4979. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَالأَرضِ عالِمَ الغَیبِ وَالشَّهادَةِ الرَّحمنَ الرَّحیمَ.(6)
4980. الإمام علیّ علیه السلام- من خُطبَةٍ لَهُ-: بَدایا خَلائِقَ أَحکَمَ صُنعَها، وفَطَرَها عَلى ما أَرادَ وَابتَدَعَها.(7)
4981. الإمام زین العابدین علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: یا مالِکَ خَزائِنِ الأَقواتِ، وفاطِرَ أَصنافِ البَرِیّاتِ، وخالِقَ سَبعِ طَرائِقَ مَسلوکاتٍ مِن فَوقِ سَبعِ أَرَضِینَ مُذَلَّلاتٍ، العالی فی وَقارِ العِزِّ وَالمَنَعَةِ.(8)
49 / 1
پدید آورنده ی اشیا
قرآن
«بگو: آیا جز خدا را- که پدید آورنده ی آسمان‌ها و زمین است- به سرپرستى بگیرم؟! و او مى‌خورانَد و خورانده نمى‌شود. بگو: من فرمان یافته‌ام که نخستین کسى باشم که [به دستور خدا] گردن مى‌نهد و [به من گفته شده که:] هرگز از شرک‌ورزان مباش».
حدیث
4979. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خدایا! اى پدید آورنده ی آسمان‌ها و زمین، داناى نهان و آشکار، رحمتگرِ مهربان!
4980. امام على علیه السلام- در سخنرانى خود-: آفریده‌هاى نوپدیدى که ساختِ آنها را استوار داشته و آنها را بر پایه ی آنچه خواسته، پدید آورده و آنها را نوآورى کرده است.
4981. امام زین العابدین علیه السلام- در دعا-: اى مالک گنجینه‌هاى خوراک‌ها و پدید آورنده ی گونه‌هاى آفریده‌ها، و آفریننده ی هفت راه پیموده شده بر فراز هفت زمینِ رام گشته!(9) اى بلندپایه در سترگىِ عزّتمندى و دستْ نایافتگى!
49 / 2
فاطِرُ الأَلوانِ وَالأَقدارِ
4982. الإمام علیّ علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: أَنتَ الرَّؤوفُ الَّذی مَلَکتَ الخَلائِقَ کُلَّهُم، وفَطَرتَهُم أَجناسا مُختَلِفاتِ الأَلوانِ وَالأَقدارِ عَلى مَشِیئَتِکَ.(10)
49 / 3
فَطَرَها بِقُدرَتِهِ وحِکمَتِهِ
4983. الإمام علیّ علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ الَّذی لا یَبلُغُ مِدحَتَهُ القائِلونَ. ولا یُحصی نَعماءَهُ العادّونَ، ولا یُؤَدّی حَقَّهُ المُجتَهِدونَ، الَّذی لا یُدرِکُهُ بُعدُ الهِمَمِ ولا یَنالُهُ غَوصُ الفِطَنِ(11) الَّذی لَیسَ لِصِفَتِهِ حَدٌّ مَحدودٌ، ولا نَعتٌ مَوجودٌ، ولا وَقتٌ مَعدودٌ ولا أَجَلٌ مَمدودٌ. فَطَرَ الخَلائِقَ بِقُدرَتِهِ.(12)
4984. الإمام الرضا علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ فاطِرِ الأَشیاءِ إِنشاءً، ومُبتَدِعِها ابتِداعا بِقُدرَتِهِ وحِکمَتِهِ، لا مِن شَیءٍ فَیَبطلَ الاِختِراعُ، ولا لِعِلَّةٍ فَلا یَصِحَّ الاِبتِداعُ.(13)
راجع: ص 34 (الفصل الثانی والعشرون: الخالق) و 446 (الفصل الخمسون: الفاعل، الفعّال).
49 / 2
پدید آورنده ی رنگ‌ها و اندازه‌ها
4982. امام على علیه السلام- در دعا-: تویى مهرورزى که همه ی آفریده‌ها را مالک گشتى و آنها را بر پایه ی خواست خود، در گونه‌هاى ناهمگون در رنگ و اندازه، پدید آوردى.
49 / 3
پدیده‌ها را با توانایى و فرزانگىِ خود، پدید آورد
4983. امام على علیه السلام: ستایش، خداى راست که گویندگان، به مدح او دست نمى‌یابند و شمارشگران، نعمت‌هاى او را شمارش نمى‌توانند کرد و کوششگران، حقّ او را نمى‌پردازند؛ کسى که بلندى همّت‌ها او را در نمى‌یابد و ژرفکاوىِ اندیشه‌ها [در دریاى معرفت] به او نمى‌رسد؛ کسى که صفت او را نه اندازه ی معیّنى است، نه وصفى موجود، نه وقتى شمرده شده و نه مدّتى کشیده شده. آفریده‌ها را با توانایى خود، پدید آورد.
4984. امام رضا علیه السلام: ستایش، از آنِ خداست که بى‌گمان، پدید آورنده ی اشیا و نوآور آنهاست، با توانایى و فرزانگى خود؛ نه از چیزى، تا اختراعْ باطل گردد، و نه از مادّه‌اى، تا نوآورى درست نیاید.
ر. ک: ص 35 (فصل بیست و دوم: خالق)
و 447 (فصل پنجاهم: فاعل، فعّال).
1) معجم مقاییس اللغة: ج 4 ص 510.
2) الأنعام: 14.
3) لسان العرب: ج 5 ص 56.
4) الأنعام: 14، یوسف: 101، إبراهیم: 10، فاطر: 1، الزمر: 46، الشورى: 11.
5) الأنعام: 14 وراجع: الأنعام: 79 ویوسف: 101 وإبراهیم: 10 وفاطر: 1 والزمر: 46 والشورى: 11 والأنبیاء: 56.
6) الکافی: ج 7 ص 2 ح 1، تهذیب الأحکام: ج 9 ص 174 ح 711، کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 188 ح 5431 کلّها عن سلیمان ابن جعفر عن الإمام الصادق علیه السلام، مصباح المتهجّد: ص 15 ح 15، عیون أخبار الرضا: ج 2 ص 184 ح 6 عن عبدالسلام ابن صالح الهروی عن الإمام الرضا علیه السلام، مهج الدعوات: ص 151 عن ابن عبّاس کلاهما نحوه، بحار الأنوار: ج 95 ص 251 ح 32.
7) نهج البلاغة: الخطبة 91، التوحید: ص 54 ح 13 عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 57 ص 108 ح 90.
8) بحار الأنوار: ج 94 ص 158 ح 22 نقلاً عن کتاب أنیس العابدین.
9) یا: «هفت راه پیموده شده ی رام گشته بر فراز هفت زمین»، بنا بر آن که در متن عربى حدیث، «مذلَّلات»، صفت براى «سبع طرائق» باشد.
10) البلد الأمین: ص 127، بحار الأنوار: ج 90 ص 193 ح 29.
11) الفِطْنَةُ: کالفِهْم وضِدّ الغباوة (لسان العرب: ج 13 ص 323).
12) نهج البلاغة: الخطبة 1، الاحتجاج: ج 1 ص 473 ح 113، بحار الأنوار: ج 4 ص 247 ح 5.
13) الکافی: ج 1 ص 105 ح 3، التوحید: ص 98 ح 5، علل الشرائع: ص 9 ح 3 وفیهما «ابتداءً» بدل «ابتداعا» وکلّها عن محمّدبن زید، بحار الأنوار: ج 57 ص 161 ح 95.
