العفوّ لغةً
«العفوّ» فعول من مادّة «عفو» وهو أَصلان یدلّ أَحدهما على ترک الشیء والآخر على طلبه، فالأَوّل: العفو: عفو اللّه تعالى عن خلقه، وذلک ترکه إِیّاهم فلا یعاقبهم فضلاً منه.
قال الخلیل: «وکلّ من استحقّ عقوبةً فترکته فقد عفوت عنه، والأَصل الآخر الذی معناه الطلب قول الخلیل: إِنّ العُفاةَ طلاّب المعروف(1)
العفوّ فی القرآن والحدیث
لقد وردت مشتقّات مادّة «عفو» ثمانی عشرة مرّةً فی القرآن الکریم موصوفا بها اللّه سبحانه(2) وذُکر اسم «العفوّ مع اسم «الغفور» أَربع مرّات(3)، ومع اسم «القدیر» مرّةً
فصل چهل و چهارم
عَفُوّ
واژه‌شناسى «عَفُوّ»
صفت «عفوّ (بخشاینده / درگذرنده)»، بر وزن فَعول از مادّه ی «عفو» است که دو معنا دارد: یکى ترک و فرو گذاشتن چیزى و دیگرى، جستن چیزى. عفو، یعنى بخشایش خداى متعال نسبت به بندگانش، که از معناى نخست است و فرو گذاشتن ایشان از سوى اوست که از روى بخشش خود، ایشان را کیفر نمى‌دهد.
فراهیدى مى‌گوید: هر آن که سزاوار کیفرى باشد و او را فرو گذارى، در حقیقت، او را عفو کرده‌اى. معناى دوم نیز طلب و جستن است که فراهیدى درباره ی آن گفته است: «إنّ العُفاة طلاّب المعروف؛ عفوکنندگان، جویندگان نیکى هستند».
عَفُوّ، در قرآن و حدیث
در قرآن کریم، برگرفته‌هاى مادّه ی «عفو»، در وصف خداى سبحان، هجده بار به کار رفته‌اند و نام «عفوّ» با نام «غفور»، چهار بار و با نام «قدیر»، یک بار یاد شده است.
واحدةً(4)، وکما قیل فی البحث اللغویّ فإنّ «عفو» بمعنى ترک، والعفوّ بمعنى التارک، ومن جهة أُخرى فإنّ الترک یحتاج إِلى متعلّق، ومتعلّق ترک اللّه فی الآیات والأَحادیث معاصی العباد، والمقصود من ترک اللّهِ المعاصیَ هو أَنّه تعالى یترک العقاب علیها.
قال الراغب: «العفو: القصد لتناول الشیء، وعفوت عنه قصدت إزالة ذنبه صارفا عنه فالعفو هو التجافی عن الذنب، وقولهم فی الدعاء «أَسألک العفو والعافیة» أَی ترک العقوبة والسلامة».(5)
44 / 1
عَفُوٌّ قَدیرٌ
«إِنْ تُبْدُوا خَیْراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اَللّهَ کانَ عَفُوًّا قَدِیراً».(4)
44 / 2
عَفُوٌّ غَفورٌ
الکتاب
«وَ کانَ اَللّهُ عَفُوًّا غَفُوراً».(6)
راجع: النساء: 43، المجادلة: 2.
چنان که در بحث واژه‌شناسى گفته شد، عَفو، به معناى تَرک و عَفُوّ، به معناى ترک کننده است. از سوى دیگر، ترک کردن، نیازمند متعلَّق است و متعلَّق فرو گذاشتن خدا در آیات و احادیث، گناهان بندگان است و مقصود از فرو گذاشتن گناهان از سوى خدا، آن است که خداى متعال، کیفر گناهان را فرو مى‌گذارد.
راغب گفته است: عفو، آهنگ نمودن براى دستیابى به چیزى است و «عَفَوتَ عنه»، یعنى: «زدودن گناه او را با روى‌گردانى از او قصد کردى». پس عفو، همان گذشتِ از گناه است و سخن نیایشگران در نیایش: «أسألک العفو والعافیة»، یعنى: ترک کیفر و به سلامت ماندن را مى‌خواهم.
44 / 1
بخشاینده ی توانا
«اگر نیکى‌اى را آشکار سازید یا پنهانش کنید یا از بدى‌اى در گذرید، پس [بدانید که] خدا، بخشاینده ی تواناست».
44 / 2
بخشاینده ی آمرزگار
قرآن
«و خدا، بخشاینده ی آمرزگار است».
ر. ک: نساء: آیه ی 43، مجادله: آیه ی 2.
الحدیث
4934. الإمام زین العابدین علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: إِنَّ عَظیمَ عَفوِکَ یَسَعُ المُعتَرِفینَ، وجَسیمَ غُفرانِکَ یَعُمُّ التَّوّابینَ.(7)
4935. عنه علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: هذا مَقامُ مَنِ… استَغاثَ بِکَ مِن عَظیمِ ما وَقَعَ بِهِ فی عِلمِکَ، وقَبیحِ ما فَضَحَهُ فی حُکمِکَ، مِن ذُنوبٍ أَدبَرَت لَذّاتُها فَذَهَبَت، و أَقامَت تَبِعاتُها فَلَزِمَت، لا یُنکِرُ یا إِلهی عَدلَکَ إِن عاقَبتَهُ، ولا یَستَعظِمُ عَفوَکَ إِن عَفَوتَ عَنهُ ورَحمِتَهُ؛ لِأَنَّکَ الرَّبُّ الکَریمُ الَّذی لا یَتَعاظَمُهُ غُفرانُ الذَّنبِ العَظیمِ.(8)
44 / 3
صِفَةُ عَفوِهِ
الکتاب
«وَ هُوَ اَلَّذِی یَقْبَلُ اَلتَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ اَلسَّیِّئاتِ وَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ».(9)
«وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ».(10)
راجع: الشورى: 34، البقرة: 52 و 286، آل عمران: 152 و 155، النساء: 153، المائدة: 95 و 101، التوبة: 43 و 66.
الحدیث
4936. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ إِنَّکَ عَفُوٌّ کَریمٌ تُحِبُّ العَفوَ، فَاعفُ عَنّی.(11)
حدیث
4934. امام زین العابدین علیه السلام- در دعا-: بخشایش سترگِ تو، اعتراف کنندگان را فرا مى‌گیرد و آمرزش بزرگت، بازگشت کنندگان را در بر مى‌گیرد.
4935. امام زین العابدین علیه السلام- در دعا-: این، جایگاه کسى است که… از آن گناه سترگ که در دانش تو، او را هلاک نموده و از کار زشتى که در حکم تو، او را رسوا کرده، به تو پناه آورده است؛ از گناهانى که لذّت‌هاى آن پشت کرد و از بین رفت و پیامدهاى آن بر جاى مانْد و لازم گشت. اى خداى من! اگر او را کیفر دهى، دادگرىِ تو را انکار نمى‌کند و اگر از او در گذرى و بر او رحمت آورى، گذشت تو را بزرگ نمى‌شمارد؛ زیرا تویى پروردگار کریم که آمرزش گناهِ بزرگ بر او گران نمى‌آید.
44 / 3
ویژگى بخشایش او
قرآن
«و او کسى است که توبه را از بندگانش مى‌پذیرد و از بدى‌ها در مى‌گذرد و آنچه مى‌کنید، مى‌داند».
«و آنچه از گرفتارى، به شما در رسد، به سبب چیزى است که دستان شما به دست آورده‌اند و از [گناهان] بسیارى در مى‌گذرد».
ر. ک: شورا: آیه ی 34، بقره: آیه ی 52 و 286، آل ی عمران: آیه ی 152 و 155، نساء: آیه ی 153، مائده: آیه ی 95 و 101، توبه: آیه ی 43 و 66.
حدیث
4936. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوندا! تو بخشایشگر کریمى هستى که بخشایش را دوست مى‌دارى. پس بر من ببخشاى!
4937. الإمام زین العابدین علیه السلام: إِلهی، الذُّنوبُ صِفاتُنا، وَالعَفوُ صِفاتُکَ.(12)
4938. عنه علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: یا مَن عَفوُهُ أَکثَرُ مِن نِقمَتِهِ.(13)
4939. عنه علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: یا مَن رَحمَتُهُ واسِعَةٌ، وعَفوُهُ عَظیمٌ.(14)
4940. عنه علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: سَیِّدی عَفوُک أَعظَمُ مِن کُلِّ جُرمٍ.(15)
4941. الزهد للحسین بن سعید عن أبی عُبَیدَةَ الحَذّاء: قُلتُ لِأَبی جَعفَرٍ علیه السلام:- جُعِلتُ فِداکَ!-، ادعُ اللّهَ لی فَإِنَّ لی ذُنوبا کَثیرَةً.
فَقالَ: مَه یا أَبا عُبَیدَةَ، لا یَکونُ الشَّیطانُ عَونا عَلى نَفسِکَ، إِنَّ عَفوَ اللّهِ لا یُشبِهُهُ شَیءٌ.(16)
4942. الإمام الصادق علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: یا حَسَنَ البَلاءِ عِندی، یا کَریمَ العَفوِ عَنّی، یا مَن لا غِنى لِشَیءٍ عَنهُ، یا مَن لابُدَّ لِشَیءٍ مِنهُ، یا مَن مَصیرُ کُلِّ شَیءٍ إِلَیهِ، یا مَن رِزقُ کُلِّ شَیءٍ عَلَیهِ، تَوَلَّنی ولا تُوَلِّنی أَحَدا مِن شِرارِ خَلقِکَ، وکَما خَلَقتَنی فَلا تُضَیِّعنی.(17)
4937. امام زین العابدین علیه السلام: اى خداى من! گناهان، ویژگى ما هستند و گذشت، ویژگىِ توست.
4938. امام زین العابدین علیه السلام- در دعا-: اى آن که بخشایش او بیشتر از کیفر اوست!
4939. امام زین العابدین علیه السلام- در دعا-: اى کسى که رحمت او گسترده و بخشایش او سترگ است!
4940. امام زین العابدین علیه السلام- در دعا-: سرورم! بخشایش تو از هر جُرمى سترگ‌تر است.
4941. الزهد، حسین بن سعید- به نقل از ابو عبیده ی حذّاء-: به امام باقر علیه السلام گفتم: فدایت گردم! برایم دعا کن که من، گناهان بسیارى دارم.
فرمود: «آرام، اى ابو عبیده! شیطان، یاریگر [هلاک] تو نباشد! چیزى همسان بخشایش خدا نیست».(18)
4942. امام صادق علیه السلام- در دعا-: اى نیکْ آزماینده ی من! اى بزرگوارانه بخشاینده ی من! اى آن که چیزى، از او بى‌نیاز نیست! اى آن که چیزى را گریزى از او نیست! اى آن که بازگشت همه چیز به سوى اوست! اى آن که روزىِ همه بر اوست! مرا سرپرستى کن و کسى از آفریده‌هاى بدکارت را بر من مگمار و آن سان که مرا آفریدى، مرا تباه مکن.
44 / 4
العَفوُ أَحَبُّ إلَیهِ مِنَ العُقوبَةِ
4943. الإمام علیّ علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ… الَّذی عَظُمَ حِلمُهُ فَعَفا.(19)
4944. الإمام زین العابدین علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: إلهی!… إِنَّ عَفوَکَ عَنّی أَحَبُّ إِلَیکَ مِن عُقوبَتی.(20)
44 / 5
عَفوُهُ تَفَضُّلٌ
4945. الإمام زین العابدین علیه السلام: اللّهُمَّ یا مَن لا یَرغَبُ فِی الجَزاءِ، ویا مَن لا یَندَمُ عَلَى العَطاءِ، ویا مَن لا یُکافِئُ عَبدَهُ عَلَى السَّواءِ، مِنَّتُکَ ابتِداءٌ، وعَفوُکَ تَفَضُّلٌ، وعُقوبَتُکَ عَدلٌ.(21)
44 / 4
گذشت، براى او، دوست داشتنى‌تر از مجازات است
4943. امام على علیه السلام: ستایش، از آنِ خداست… که بردبارى او، سترگ است، پس بخشود.
4944. امام زین العابدین علیه السلام- در دعا-: خدایا!… گذشتِ تو از من، برایت دوست داشتنى‌تر از کیفر دادن من است.
44 / 5
بخشایش او لطف است
4945. امام زین العابدین علیه السلام: خدایا! اى کسى که پاداش نمى‌خواهد، اى کسى که بر بخشش، پشیمان نمى‌گردد، اى کسى که بنده‌اش را برابر [ِ عملش]، پاداش نمى‌دهد!(22) نعمت تو ابتدایى (غیر استحقاقى) و بخشایش تو، لطف و کیفر تو، دادگرى است.
1) معجم مقاییس اللغة: ج 4 ص 56.
2) البقرة: 52، 187، 286، آل عمران: 152، 155، المائدة: 95، 101، التوبة: 43، النساء: 43، 99، 149، 153، الشوری: 25، 30، 43، الحج: 60، المجادلة: 2.
3) الحج: 60، المجادلة: 2، النساء: 43، 99.
4) النساء: 149.
5) مفردات ألفاظ القرآن: ص 574.
6) النساء: 99.
7) بحار الأنوار: ج 94 ص 162 ح 22 نقلاً عن کتاب أنیس العابدین.
8) الصحیفة السجّادیّة: ص 123 الدعاء 31.
9) الشورى: 25.
10) الشورى: 30.
11) سنن الترمذی: ج 5 ص 534 ح 3513، سنن ابن ماجة: ج 2 ص 1265 ح 3850، مسند ابن حنبل: ج 9 ص 526 ح 25439 کلّها عن عائشة؛ مهج الدعوات: ص 213 عن وهب بن إسماعیل عن الإمام الباقر عن آبائه علیهم السلام عنه صلى الله علیه و آله، الدروع الواقیة: ص 160 من دون إسناد إلى المعصوم و لیس فی کلّها «کریم»، بحار الأنوار: ج 86 ص 324 ح 69.
12) بحار الأنوار: ج 94 ص 139.
13) الصحیفة السجّادیّة: ص 54 الدعاء 12، المصباح للکفعمی: ص 506.
14) الصحیفة السجّادیّة: ص 205 الدعاء 48، المزار الکبیر: ص 469، المصباح المتهجّد: ص 269 من دون إسنادٍ إلى المعصوم، جمال الاُسبوع: ص 265 عن المتوکّل بن هارون عن الإمام الصادق عنه علیهما السلام، المصباح للکفعمی: ص 575 عن الإمام الصادق علیه السلام.
15) بحار الأنوار: ج 94 ص 165 ح 22 نقلاً عن کتاب أنیس العابدین.
16) الزهد للحسین بن سعید: ص 99 ح 267، بحار الأنوار: ج 6 ص 5 ح 6.
17) مصباح المتهجّد: ص 338 ح 446، البلد الأمین: ص 153 نحوه و کلاهما عن أبان بن تغلب، تهذیب الأحکام: ج 3 ص 77، المقنعة: ص 180، الإقبال: ج 1 ص 313، فلاح السائل: ص 347 کلّها من دون إسناد إلى المعصوم، بحار الأنوار: ج 90 ص 43 ح 8.
18) ظاهرا معناى حدیث، این است که ابو عبیده، به دلیل فراوانى گناه، به حال یأس و ناامیدى در آمده بود و امام باقر علیه السلام با بیان این نکته که ناامیدى از رحمت خدا، خود، گناهى بزرگ و عملى شیطانى است، بخشایش گسترده ی خدا را یادآور شده است.
19) نهج البلاغة: الخطبة 191.
20) الصحیفة السجّادیّة: ص 69 الدعاء 16، المزار الکبیر: ص 158؛ شرح نهج البلاغة: ج 6 ص 181.
21) الصحیفة السجّادیّة: ص 171 الدعاء 45، مصباح المتهجّد: ص 642، المزار الکبیر: ص 619، الإقبال: ج 1 ص 422 وفیه «هبتک، هبتک» بدل «مِنّتک»، المصباح للکفعمی: ص 845، بحار الأنوار: ج 98 ص 172.
22) مقصود، این است که خدا، به عمل بنده، به گونه ی برابر، پاداش نمى‌دهد؛ بلکه اگر نیکى باشد، آن را چند برابر مى‌گرداند و اگر گناه باشد، آن را بر او مى‌بخشاید (ریاض السالکین: ج 6 ص 111).
