الرحمن، الرحیم لغةً
«الرحمن» فی اللغة فعلان، و «الرحیم» فعیل، کلاهما صیغتان للمبالغة من مادّة «رحم» هو یدلّ على الرقّة والعطف والرأَفة(1)، وعلى الرغم من أَنّ صیغتَی فعلان وفعیل من صیغ المبالغة إِلاّ أَنّ فعلان أَبلغ من فعیل، ومن ثمّ فدلالة الرحمن على الرحمة أَقوى من دلالة الرحیم(2)
الرحمن والرحیم فی القرآن والحدیث
ذکر القرآن الکریم صفة «الرحیم» إِلى جانب صفة «الغفور» أحد وسبعین مرّةً، ومع «العزیز» ثلاث عشرة مرّةً(3)، ومع «التوّاب» تسع مرّات(4)، ومع «الرؤوف»
فصل بیست و هفتم
رحمان، رحیم
واژه‌شناسى «رحمان» و «رحیم»
صفت «رحمان (رحمتگر)» بر وزن فعلان و «رحیم (مهربان)» بر وزن فعیل، هر دو، ساخت مبالغه از مادّه ی «رحم» اند که دلالت بر رقّت و مهربانى و رأفت دارد، و با وجود آن که دو ساختِ فَعلان و فعیل از ساخت‌هاى مبالغه‌اند، امّا فعلان، مبالغه ی بیشترى نسبت به فعیل دارد. بر این پایه، دلالت «رحمان» بر رحمت، قوى‌تر از دلالت «رحیم» است.
رحمان و رحیم، در قرآن و حدیث
قرآن کریم، صفت «رحیم» را در کنار صفت «غفور»، 71 بار، و با «عزیز»، سیزده بار و با «توّاب»، نه بار و با «رئوف» نیز نه بار و با «رحمان»، پنج بار (افزون بر
کذلک(5)، ومع «الرحمن» خمس مرّات(6)- بالإضافة إِلى ورودهما معا فی البسملة مئة وثلاثة عشر موضعا- ومع کلّ من «الودود(7)»، و «الربّ(8)» و «البرّ(9)» مرّةً واحدةً، وذکر لفظ «کانَ بِکُمْ رَحِیماً» مرّتین(10)، و «کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً» مرّة واحدةً(11)، وقد نُسبت الرحمة إِلى اللّه عز و جل فی مواضع کثیرة من القرآن الکریم.
إِنّ صفة «الرحمن» فی بعض الأَحادیث تدلّ على رحمته العامّة لجمیع مخلوقاته، أَمّا صفة «الرحیم» فهی تدلّ على رحمته الخاصّة التی تشمل المؤمنین:
«الرَّحمنُ بِجَمیعِ خَلقِهِ، وَالرَّحیمُ بِالمُؤمِنینَ خاصَّةً»(12)، وقد وردت تفاسیر أُخرى لاسم «الرحمن» و «الرحیم» فی الأَحادیث أیضا،
والملاحظة المهمّة فی رحمة اللّه هی أَنّ الرحمة تُستعمل فی الرقّة والتعطّف تارةً، وفی أَثر الرقّة کالمغفرة تارةً أُخرى(13)، بید أنّ الرقّة لمّا کانت تدلّ على التغیّر والانفعال، وذلک من أَوصاف المخلوقات الناقصة، ولا ینطبق على الذات الالهیّة، فالرحمة عندما تستعمل للّه فهی تعنی أَفعالاً کالمغفرة وإِثابة العباد، ورزقهم، وهی من آثار الرقّة والرأَفة(14)
ورود هر دو در «بسمله» در 114 موضع) و با هر یک از «ودود» و «ربّ» و «بَرّ»، یک بار یاد کرده است.
تعبیر «به شما مهربان است» دو بار، و «به مؤمنان مهربان است» یک بار در قرآن آمده است و رحمت، در جاهاى بسیارى از قرآن کریم، به خدا عز و جل نسبت داده شده است. صفت «رحمان (رحمتگر)» در برخى احادیث، بر رحمت فراگیر خدا براى تمامىِ آفریدگان دلالت دارد؛ امّا صفت «رحیم (مهربان)» بر رحمت ویژه ی خدا دلالت دارد که تنها مؤمنان را در بر مى‌گیرد: «رحمتگر است به تمامىِ آفریدگانش و مهربان است، تنها به مؤمنان».
تفسیرهاى دیگرى نیز در احادیث، براى نام‌هاى «رحمان» و «رحیم» وارد شده است. نکته ی مهم در باب رحمت خدا، این است که رحمت، گاه درباره ی رقّت و مهربانى به کار مى‌رود و گاه دیگر درباره ی اثر رقّت (مانند: آمرزش). از آن جا که رقّت، دلالت بر دگرگونى و انفعال دارد و از اوصاف آفریدگانِ ناقص به شمار مى‌آید و به ذات الهى راه ندارد، بنا بر این، هر گاه رحمت براى خدا به کار مى‌رود، افعالى مانند آمرزش و پاداش دادن به بندگان و روزى رساندن به ایشان، از آن اراده مى‌شود که از آثار رقّت و رأفت هستند.
27 / 1
مَعنَى الرَّحمنِ وَالرَّحیمِ
4606. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إِنَّ عیسَى بنَ مَریَمَ قالَ: الرَّحمنُ رَحمانُ الدُّنیا، وَالرَّحیمُ رَحیمُ الآخِرَةِ.(15)
4607. عنه صلى الله علیه و آله- فی دُعاءٍ عَلَّمَهُ اللّهُ إِیّاهُ-: یا رَحمانَ الدُّنیا وَالآخِرَةِ ورَحیمَهُما.(16)
4608. الإمام علیّ علیه السلام: الرَّحمنُ الَّذی یَرحَمُ بِبَسطِ الرِّزقِ عَلَینا، الرَّحیمُ بِنا فی أَدیانِنا ودُنیانا وآخِرَتِنا.(17)
4609. عنه علیه السلام- فی کِتابِه إِلى قَیصَرَ-: و أَمّا سُؤالُکَ عَنِ الرَّحمنِ، فَهُوَ عَونٌ لِکُلِّ مَن آمَنَ بِهِ، وهُو اسمٌ لَم یَتَسمَّ بِهِ غَیرُ الرَّحمنِ- تَبارَکَ وتَعالى-، و أَمَّا الرَّحیمُ، فَرَحیمُ مَن عَصى وتابَ وآمَنَ وعَمِلَ صالِحا.(18)
4610. الإمام الصادق علیه السلام- فی قَولِهِ تَعالى: «بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ»-:… الرَّحمنُ
27 / 1
معناى رحمان و رحیم
4606. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: عیسى پسر مریم گفت: «رحمان، رحمتگرِ دنیا و رحیم، مهربانِ آخرت است».
4607. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- در دعایى که خدا آن را به وى یاد داد-: اى رحمتگر دنیا و آخرت و مهربان آن دو!
4608. امام على علیه السلام: رحمتگرى که با گستراندنِ روزى، بر ما رحمت مى‌آورَد، بر ما در دین‌هاى ما و دنیاى ما و آخرت ما، مهربان است.
4609. امام على علیه السلام- در نامه‌اش به قیصر-: و امّا پرسش تو درباره ی رحمان؛ او یاور هر کسى است که به او ایمان آورد و آن، نامى است که جز [خداى] رحمان- تبارک و تعالى- بدان نامیده نشده است. امّا رحیم، مهربان بر کسى است که نافرمانى کرد و بازگشت و ایمان آورْد و کار نیک انجام داد.
4610. امام صادق علیه السلام- درباره ی آیه ی «بسم‌اللّه الرحمن الرحیم؛ به نام خداى رحمتگر مهربان»-:… [خداوند عز و جل] رحمتگر به تمامىِ آفریدگانش و مهربان به مؤمنان فقط.
بِجمَیعِ خَلقِهِ، وَالرَّحیمُ بِالمُؤمِنینَ خاصَّةً.(19)
4611. الإمام العسکری علیه السلام- فِی التَّفَسیرِ المَنسوبِ إِلَیهِ-: الرَّحمنُ العاطِفُ عَلى خَلقِهِ بِالرِّزقِ، لا یَقطَعُ عَنُهم مَوادَّ رِزقِهِ وإِنِ انقَطَعوا عَن طاعَتِهِ. الرَّحیمُ بِعِبادِهِ المُؤمِنینَ فی تخَفیفِهِ عَلَیهِم طاعاتِهِ، وبِعِبادِهِ الکافِرینَ فِی الرِّفقِ بِهِم فی دُعائِهِم إِلى موافَقَتِهِ.
قالَ: وإِنَّ أَمیرَالمُؤمِنینَ علیه السلام قالَ: الرَّحمنُ هُوَ العاطِفُ‌عَلى خَلقِهِ بِالرِّزقِ.(20)
27 / 2
خَصائِصُ رَحمَتِهِ
27 / 2- 1
کَتَبَ عَلى نَفَسِهِ الرَّحمَةَ
الکتاب
«وَ إِذا جاءَکَ اَلَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلى نَفْسِهِ اَلرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ».(21)
«قُلْ لِمَنْ ما فِی اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ قُلْ لِلّهِ کَتَبَ عَلى نَفْسِهِ اَلرَّحْمَةَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلى یَوْمِ اَلْقِیامَةِ لا رَیْبَ فِیهِ اَلَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ».(22)
4611. امام عسکرى علیه السلام- در تفسیر منسوب به ایشان-: رحمتگرِ عطوفت کننده به آفریدگانش با روزى، که موادّ روزىِ خود را از آنان قطع نمى‌کند، گرچه ایشان از طاعت او باز ایستند. مهربان است به بندگان مؤمنش در سبک کردن تکلیف‌هاى خود بر ایشان، و به بندگان کافرش در مدارا با ایشان در فراخواندنشان به سازش [با] او.
امیر مؤمنان فرمود: «رحمان، همان عطوفت کننده بر آفریدگان با روزى است».
27 / 2
ویژگى‌هاى رحمت او
27 / 2- 1
بر خود، رحمت نوشته است
قرآن
«و هر گاه کسانى که به نشانه‌هاى ما ایمان دارند، نزد تو آیند، بگو: درود بر شما! پروردگارتان، بر خویشتن رحمت نگاشته است که هر که از شما از روى نادانى، بدى کند، آن گاه، پس از آن باز گردد و [راهِ] صلاح در پیش گیرد، پس او آمرزگارِ مهربان است».
«بگو: آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از آنِ کیست؟ بگو: از آنِ خداست. بر خویشتن، رحمت نگاشته است. بى‌گمان، شما را به سوى روز رستاخیز که در آن تردیدى نیست، گرد مى‌آورد. کسانى که خود را تباه کردند، پس ایشان ایمان نمى‌آورند».
الحدیث
4612. مصباح المتهجّد- فی تَسبیحِ یَومِ الاِثنَینِ-: سُبحانَ الَّذی کَتَبَ عَلى نَفسِهِ الرَّحمَةَ.(23)
4613. بحار الأنوار- فی دُعاءِ الاستِئذانِ عَلَى السِّردابِ المُقَدَّسِ وَالأَئمَّةِ علیهم السلام-: سُبحانَ مَن کَتَبَ عَلى نَفسِهِ الرَّحمَةَ قَبلَ ابتِداءِ خَلقِهِ.(24)
27 / 2- 2
ذو رَحمَةٍ واسِعَةٍ
الکتاب
«فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقُلْ رَبُّکُمْ ذُو رَحْمَةٍ واسِعَةٍ وَ لا یُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ اَلْقَوْمِ اَلْمُجْرِمِینَ».(25)
الحدیث
4614. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إِنَّ اللّهَ تَعالى لَیَعجَبُ مِن یَأسِ العَبدِ مِن رَحمَتِهِ، وقُنوطِهِ مِن عَفوِهِ مَعَ عَظیمِ سَعَةِ رَحمَتِهِ.(26)
4615. عنه صلى الله علیه و آله- فِی الدُّعاءِ-: إِنَّکَ تَسَمَّیتَ لِسَعَةِ رَحمَتِکَ الرَّحمنَ الرَّحیمَ.(27)
4616. عنه صلى الله علیه و آله: لَو تَعلَمونَ قَدرَ رَحمَةِ اللّهِ تَعالى لاَتَّکَلتُم عَلَیها.(28)
حدیث
4612. مصباح المتهجّد- در تسبیحِ روز دوشنبه-: منزّه است کسى که رحمت را بر خویشتن نگاشته است.
4613. بحار الأنوار- در دعاى اذن ورود به سرداب مقدّس در سامرّا و حرم امامان علیهم السلام-: منزّه است کسى که پیش از آغازِ آفرینش، رحمت را بر خود نگاشته است.
27 / 2- 2
داراى رحمتِ گسترده
قرآن
«پس اگر تو را دروغگو شمردند، بگو: پروردگارتان، داراى رحمتِ گسترده است. و [با این حالْ] عذاب او، از گروه بزهکارْ باز گردانده نمى‌شود».
حدیث
4614. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا خداى متعال، از یأس بنده از رحمت او و ناامیدى او از گذشت او، با [وجود] گستردگىِ سترگ رحمت او، شگفتى مى‌نماید.
4615. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- در دعا-: تو به خاطر گستردگى رحمتت، رحمتگرِ مهربان نام گرفته‌اى.
4616. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اگر اندازه ی رحمت خدا را مى‌دانستید، بر آن تکیه مى‌کردید.
4617. الإمام علیّ علیه السلام: کانَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله إِذا نَزَلَ بِهِ کَربٌ أَو هَمٌّ دَعا: یا… رَحمانَ الدُّنیا وَالآخِرَةِ ورَحیمَهُمَا، ارحَمنی رَحمَةً تُغنینی بِها عَن رَحمَةِ مَن سِواکَ یا أَرحَمَ الرّاحِمینَ.(29)
4618. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أَوحَى اللّهُ عز و جل إِلى داوودَ علیه السلام: یا داوودُ، کَما لا تَضیقُ الشَّمسُ عَلى مَن جَلَسَ فیها، کَذلِکَ لا تَضیقُ رَحمَتی عَلى مَن دَخَلَ فیها.(30)
4619. الإمام علیّ علیه السلام: هُوَ الَّذِی اشتَدَّت نِقمَتُهُ عَلى أَعدائِهِ فی سَعَةِ رَحمَتِهِ، وَاتَّسَعَت رَحمَتُهُ لِأَولِیائِهِ فی شِدَّةِ نِقمَتِهِ.(31)
4620. عنه علیه السلام: الحَمدُ لِلّهِ… الَّذی لا تَبرَحُ(32) مِنهُ رَحمَةٌ، ولا تُفقَدُ لَهُ نِعمَةٌ.(33)
4621. عنه علیه السلام: مُتَقَدِّسٌ بِعُلُوِّهِ، مُتَکَبِّرٌ بِسُمُوِّهِ، لَیسَ یُدرِکُهُ بَصَرٌ، ولَم یُحِط بِهِ نَظَرٌ، قَوِیٌّ مَنیعٌ، بَصیرٌ سَمیعٌ، عَلِیٌّ حَکیمٌ، رَؤُوفٌ رَحیمٌ، عَزیزٌ عَلیمٌ، عَجَزَ فی وَصفِهِ مَن یَصِفُهُ، وضَلَّ فی نَعتِهِ مَن یَعرِفُهُ، قَرُبَ فَبَعُدَ وبَعُدَ فَقَرُبَ، یُجیبُ دَعوَةَ مَن یَدعوهُ، ویَرزُقُ عَبدَهُ ویَحبوهُ، ذو لُطفٍ خَفِیٍّ، وبَطشٍ قَوِیٍّ، ورَحمَةٍ موسِعَةٍ، وعُقوبَةٍ موجِعَةٍ، رَحمَتُهُ جَنَّةٌ عَریضَةٌ مُؤنِقَةٌ، وعُقوبَتُهُ جَحیمٌ مُؤصَدَةٌ موبِقَةٌ.(34)
4617. امام على علیه السلام: هر گاه بر پیامبر صلى الله علیه و آله اندوه یا نگرانى‌اى فرود مى‌آمد، چنین مى‌خواند: «اى… رحمتگرِ دنیا و آخرت و مهربان آن دو! بر من رحمتى‌آور که مرا با آن، از رحمتِ دیگران بى‌نیاز گردانى، اى مهربان‌ترینِ مهربانان!».
4618. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل به داوود علیه السلام وحى کرد: «اى داوود! چنان که آفتاب بر هر که در آن نشیند، تنگ نیاید، رحمت من نیز به همین سان، بر هر کسى که به آن در آید، تنگ نباشد».
4619. امام على علیه السلام: او کسى است که با وجود گستردگىِ رحمتش، کیفر او بر دشمنانش سخت شده، و رحمت او، با وجود سختىِ کیفرش، بر دوستانش گسترده گشته است.
4620. امام على علیه السلام: ستایش، از آنِ خداست… که رحمتى از او زوال نمى‌پذیرد و نعمتى از آنِ او گم نمى‌شود (رحمت او جاودانه، و نعمت او پیوسته است).
4621. امام على علیه السلام: به بلندمرتبگىِ خود، پاک است. به والایىِ خود، بسیار بزرگ است. دیده‌اى او را در نمى‌یابد و نگرشى او را فرا نمى‌گیرد. نیرومند، نفوذ ناپذیر، بینا، شنوا، بلندْمرتبه، فرزانه، مهرورز، مهربان، پیروزمند شکست ناپذیر و داناست. آن که او را وصف کند، در وصف او در مى‌مانَد و آن که او را بشناسد، در توصیف او بیراهه مى‌رود. نزدیک گشت، پس دور شد و دور گشت، پس نزدیک شد. به دعاى آن کسى که او را مى‌خوانَد، پاسخ مى‌گوید و بنده‌اش را روزى مى‌دهد و به او عطا مى‌کند. داراى لطفى نهان و سختْ گرفتنى نیرومند و رحمتى گسترنده و کیفرى دردآور است. رحمت او، بهشت پهناورِ دل‌انگیز است و کیفر او، آتشِ شعله‌ورِ در بسته ی هلاکت‌آور است.
4622. الإمام زین العابدین علیه السلام: لا یَهلِکُ مُؤمِنٌ بَینَ ثَلاثِ خِصالٍ: شَهادَةِ أَن لا إِلهَ إِلاّ اللّهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ، وشَفاعَةِ رَسولِ اللّهِ صلى الله علیه و آله، وَسَعَةِ رَحمَةِ اللّهِ.(35)
4623. عنه علیه السلام- لَمّا قیلَ لَهُ یَوما: إِنّ الحَسَنَ البَصرِیَّ قالَ: لَیسَ العَجَبُ مِمَّن هَلَکَ کَیفَ هَلَکَ، وإِنَّمَا العَجَبُ مِمَّن نَجا کَیفَ نَجا، قالَ-: أَنَا أَقولُ: لَیسَ العَجَبُ مِمّن نَجا کَیفَ نَجا، وإِنَّمَا العَجَبُ مِمّن هَلَکَ کَیفَ هَلَکَ مَعَ سَعَةِ رحمَةِ اللّهِ تَعالى!(36)
4624. الإمام الصادق علیه السلام- فی دُعاءِ شَهرِ رَجَبٍ-: یا مَن یُعطی مَن سَأَلَهُ، یا مَن یُعطی مَن لَم یَسأَلهُ ومَن لَم یَعرِفهُ تَحَنُّنا مِنهُ ورَحمَةً.(37)
4625. الإمام الکاظم علیه السلام- لِهِشامٍ-: اِعلَم أَنَّ اللّهَ لَم یَفرِجِ المَحزونینَ بِقَدرِ حُزنِهِم، ولکِن بِقَدرِ رَأَفَتهِ ورَحمَتِهِ، فَما ظَنُّکَ بِالرَّؤُوفِ الرَّحیمِ الَّذی یَتَودَّدُ إِلى مَن یُؤذیه بِأَولیائِهِ، فَکَیفَ بِمَن یُؤذى فیهِ، وما ظَنُّک بِالتَّوّابِ الرَّحیمِ الَّذی یَتوبُ عَلى مَن یُعادیهِ، فَکَیفَ بِمَن یَتَرَضّاهُ ویَختارُ عَداوَةَ الخَلقِ فیهِ.(38)
27 / 2- 3
وَسِعَت رَحمَتُهُ کُلَّ شَیءٍ
الکتاب
«اَلَّذِینَ یَحْمِلُونَ اَلْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا وَ اِتَّبَعُوا سَبِیلَکَ وَ قِهِمْ عَذابَ
4622. امام زین العابدین علیه السلام: هیچ مؤمنى، با این سه خصلتْ هلاک نمى‌گردد: گواهى به این که جز خدا، خدایى نیست و یگانه است و او را انبازى نیست؛ شفاعت پیامبر خدا؛ و گستردگىِ رحمت خدا.
4623. امام زین العابدین علیه السلام- آن گاه که روزى به وى گفته شد: حسن بصرى گفته است: شگفت نیست که شخصِ هلاکْ شده، چه سان هلاک شده است؛ بلکه شگفتى از شخص نجات‌یافته است، که چگونه نجات یافت!-: من مى‌گویم: شگفت نیست که نجاتْ‌یافته چگونه نجات یافت؛ بلکه شگفتى از هلاکْ شده است که با وجود گستردگىِ رحمت خداى متعال، چگونه هلاک شد!
4624. امام صادق علیه السلام- در دعاى ماه رجب-: اى کسى که به هر کس که از او بخواهد، عطا مى‌کند، اى کسى که به آن که از او درخواست نکرد و به آن که او را نشناخت، از روىِ مهرورزى و رحمت عطا مى‌کند.
4625. امام کاظم علیه السلام- به هشام-: بدان که خدا، اندوهگینان را به اندازه ی اندوهشان آسودگى نبخشید؛ بلکه به اندازه ی مهرورزى و رحمت خود بخشید. پس به آن مهرورز مهربان چه گمان دارى که با کسى دوستى مى‌ورزد که او را با [آزردنِ] دوستانش، آزار مى‌دهد؛ پس چگونه خواهد بود با کسى که در راه او آزار مى‌بیند؟ و چه گمان دارى به توبه‌پذیر مهربانى که توبه ی آن کس را مى‌پذیرد که با او دشمنى کرده است؛ پس چگونه خواهد بود با کسى که خشنودىِ او را مى‌جوید و دشمنىِ مردمان را در راه او [براى خود] بر مى‌گزیند [و به جان مى‌خرد]؟!
27 / 2- 3
رحمت او همه چیز را فرا گرفته
قرآن
«کسانى که عرش را حمل مى‌کنند و کسانى که پیرامونِ آن هستند، به ستایشِ پروردگارشان تسبیح مى‌گویند و به او ایمان دارند و براى کسانى که ایمان آورده‌اند، آمرزش مى‌خواهند؛ [که] اى پروردگار ما! همه چیز را به رحمت و دانش فرا گرفته‌اى. پس
اَلْجَحِیمِ».(39)
«وَ اُکْتُبْ لَنا فِی هذِهِ اَلدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی اَلْآخِرَةِ إِنّا هُدْنا إِلَیْکَ قالَ عَذابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَ یُؤْتُونَ اَلزَّکاةَ وَ اَلَّذِینَ هُمْ بِآیاتِنا یُؤْمِنُونَ».(40)
الحدیث
4626. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اِفتَخَرتِ الجَنَّةُ وَالنّارُ، فَقالَتِ النّارُ: یا رَبِّ، یَدخُلُنِی الجَبابِرَةُ وَالمُتَکَبِّرونَ وَالمُلوکُ وَالأَشرافُ.
وقالَتِ الجَنَّةُ: أَی رَبِّ، یَدخُلُنِی الضُّعفَاءُ وَالفُقَراءُ وَالمَساکینُ، فَیَقولُ اللّهُ- تَبارَکَ وتَعالى- لِلنّارِ: أَنتِ عَذابی أُصیبُ بِکِ مَن أَشاءُ، وقالَ لِلجَنَّةِ: أَنتِ رَحمَتی وَسِعَت کُلَّ شَیءٍ، ولِکُلِّ واحِدَةٍ مِنکُما مِلؤُها.(41)
4627. الإمام علیّ علیه السلام- فِی الحِکَمِ المَنسوبَةِ إِلَیهِ-: یَسُرُّنی مِنَ القُرآنِ کَلِمَةٌ أَرجوها لِمنَ أَسرَفَ عَلى نفَسِهِ «قالَ عَذابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ» فَجَعَلَ الرَّحمَةَ عُموما وَالعذابَ خُصوصا.(42)
4628. عنه علیه السلام: اللّهُمَّ إِنّی أَسأَلُکَ بِرَحمَتِکَ الَّتی وَسِعَت کُلَّ شَیءٍ.(43)
4629. الإمام زین العابدین علیه السلام- مِن دُعائِهِ فِی الاِستِقالَةِ-:… أَنتَ الَّذی وَسِعتَ کُلَّ شَیءٍ رَحمَةً وعِلما، و أَنتَ الَّذی جَعَلتَ لِکُلِّ مَخلوقٍ فی نِعَمِکَ سَهما، و أَنتَ
کسانى را که بازگشتند و از راهِ تو پیروى کردند، بیامرز و ایشان را از عذاب آتشِ شعله‌ور، نگاه‌دار».
«و در این دنیا و در آخرت، براى ما نیکى بنویس. ما به سوى تو بازگشتیم. [خدا] گفت: هر که را بخواهم، به عذابم گرفتار مى‌کنم و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است. پس آن را براى کسانى خواهم نوشت که پروا مى‌کنند و زکات مى‌پردازند و براى کسانى که به نشانه‌هاى ما ایمان مى‌آورند».
حدیث
4626. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهشت و جهنّم، به خود بالیدند. پس جهنّم گفت: اى پروردگار من! گردن‌فرازان و بزرگى‌فروشان و پادشاهان و بلندْپایگان، به من در آیند.
و بهشت گفت: اى پروردگار من! ناتوانان و نیازمندان و بینوایان، داخل من گردند.
پس خداى والا و بلندمرتبه، به جهنّم مى‌گوید: «تو عذاب من هستى. تو را به هر که بخواهم، مى‌رسانم» و به بهشت مى‌گوید: «تو رحمت من هستى که همه چیز را فرا گرفته و براى هر یک از شما پُرىِ [خاصّ] خود است».
4627. امام على علیه السلام- در حکمت‌هاى منسوب به ایشان-: گفتارى از قرآن، مرا شادمان مى‌کند که آن را براى هر کس که بر نفس خود اسراف ورزیده، امید مى‌دارم: «فرمود: عذابم را به هر که بخواهم، مى‌رسانم و رحمتم، همه چیز را فرا گرفته است»، پس رحمت را عام و عذاب را خاص قرار داده است.
4628. امام على علیه السلام: خداوندا! من از تو به رحمتت- که همه چیز را فرا گرفته درخواست مى‌کنم.
4629. امام زین العابدین علیه السلام- در نیایش درخواستِ بخشایش-:… تو کسى هستى که همه چیز را به رحمت و دانش، فرا گرفته‌اى و تو کسى هستى که براى هر آفریده‌اى، بهره‌اى از نعمت‌هایت نهاده‌اى و تو کسى هستى که گذشتِ او بالاتر
الَّذی عَفوُهُ أَعلى مِن عِقابِهِ، و أَنتَ الَّذی تَسعى رَحمَتُهُ أَمامَ غَضَبِهِ، و أَنتَ الَّذی عَطاؤُهُ أَکثَرُ مِن مَنعِهِ، و أَنتَ الَّذِی اتَّسَعَ الخَلائِقُ کُلُّهُم فی وُسعِهِ، و أَنتَ الَّذی لا یَرغَبُ فی جَزاءِ مَن أَعطاهُ، و أَنتَ الَّذی لا یُفرِطُ فی عِقابِ من عَصاهُ.(44)
27 / 2- 4
سَبَقَت رَحمَتُهُ غَضَبَهُ
4630. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: قالَ اللّهُ: یا آدَمُ… خَلَقتُ رَحمَتی قَبلَ غَضَبی.(45)
4631. عنه صلى الله علیه و آله: قالَ اللّهُ: سَبَقَت رَحمَتی غَضَبی.(46)
4632. عنه صلى الله علیه و آله: إِنَّ اللّهَ لَمّا قَضَى الخَلقَ کَتَبَ عِندَهُ فَوقَ عَرشِهِ: إِنَّ رَحمَتی سَبَقَت غَضَبی.(47)
4633. الإمام علیّ علیه السلام: وَاللّهُ تَعالى یَقولُ: وعِزَّتی وجَلالی وَارتِفاعِ مَکانی، إِنّی لا أُعَذِّبُ أَحَدا مِن خَلقی إِلاّ بِحُجَّةٍ وبُرهانٍ وعِلمٍ وبَیانٍ؛ لِأَنَّ رَحمَتی سَبَقَت غَضَبی، وکَتَبتُ الرَّحمَةَ عَلَیَّ؛ فَأَنَا الرّاحِمُ الرَّحیمُ، و أَنَا الوَدودُ العَلِیُّ.(48)
4634. المحجّة البیضاء: رُوِیَ أَنَّهُ إِذا کانَ یَومُ القِیامَةِ أَخرَجَ اللّهُ تعالى کِتابا مِن تَحتِ العَرشِ فیهِ: إِنَّ رَحمَتی سَبَقَت غَضَبی، و أَنَا أَرحَمُ الرّاحِمینَ، فَیَخرُجُ مِن
از کیفر اوست و تو کسى هستى که رحمتِ او، پیشاپیشِ خشم او شتابان مى‌رود. تو کسى هستى که بخششِ او بیشتر از باز داشتنِ اوست و تو کسى هستى که همه ی آفریدگان، در گستره ی او گنجیده‌اند و تو کسى هستى که از کسى که به او عطا کرده، پاداش نمى‌خواهد و تو کسى هستى که در کیفرِ کسى که او را نافرمانى کرده، زیاده‌روى نمى‌کند.
27 / 2- 4
رحمت او بر خشمش پیشى گرفته است
4630. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند فرمود: «اى آدم!… رحمتم را پیش از خشمم آفریدم».
4631. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند فرمود: «رحمت من، بر خشمم پیشى گرفته است».
4632. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، آن گاه که آفرینش را به پایان بُرد، نزد خود، بر بالاى عرش خود نوشت: «بى‌گمان، رحمت من، بر خشمم پیشى گرفته است».
4633. امام على علیه السلام: خداى متعال مى‌فرماید: «سوگند به عزّت و شکوهم و به بلندمرتبگىِ جایگاهم، من هیچ یک آفریدگان خود را عذاب نمى‌کنم، مگر با حجّت و برهان و علم و بیان؛ زیرا رحمت من، بر خشمم پیشى گرفته است و رحمت را بر خویشتن نگاشته‌ام. پس منم رحمت‌آورِ مهربان و منم بسیارْ دوستى‌ورزنده ی بلندمرتبه».
4634. المحجّة البیضاء: روایت شده است که آن گاه که روز رستاخیز گردد، خداى متعال نوشته‌اى را از زیر عرش بیرون مى‌آورد که در آن مکتوب است: «همانا رحمت من، بر خشمم پیشى گرفته است و منم مهربان‌ترینِ مهربانان». پس
النّارِ مِثلا أَهلِ الجَنَّةِ.(49)
4635. الإمام زین‌العابدین علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: أَنتَ الَّذی تَسعى رَحمَتُهُ أَمامَ غَضَبِهِ.(50)
4636. الإمام الباقر علیه السلام: إِنَّ اللّهَ عز و جل… خَلَقَ الرَّحمَةَ قَبلَ الغَضَبِ.(51)
4637. الإمام الصادق علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: أَسأَلُکَ… بِاسمِکَ الَّذی بِهِ سَبَقَت رحَمَتُکَ غَضَبَکَ.(52)
27 / 2- 5
رَحمَتُهُ بابُ کُلِّ حَقٍّ
4638. عیسى علیه السلام- فی مَواعِظِهِ-: رَحمَةُ اللّهِ بابُ کُلِّ حَقٍّ.(53)
27 / 2- 6
کُلُّ رَحمَةٍ مِن فَضلِ رحمَتِهِ
4639. بحار الأنوار عن صُحف إدریس علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ الَّذی… بِرَحمَتِهِ وَصَلَ المُسلِمونَ إِلى رَحمَتِهِ.(54)
4640. حلیة الأولیاء عن محمّد بن کعب القرظی: قَرَأتُ فِی التَّوراةِ أَو فی صُحُفِ إِبراهیمَ الخَلیلِ فَوَجَدتُ فیها: یَقولُ اللّهُ: یَا ابنَ آدَمَ، ما أَنصَفتَنی خَلَقتُکَ ولَم تَکُ شَیئا، وجَعَلتُکَ بَشَرا سَوِیّا، وخَلَقتُکَ مِن سُلالَةٍ مِن طینٍ، فَجَعَلتُکَ نُطفَةً فی قَرارٍ مَکینٍ…
[به تعدادِ] دو برابر اهل بهشت، از آتش بیرون مى‌آیند.
4635. امام زین العابدین علیه السلام- در دعا-: تو کسى هستى که رحمتِ او، پیشاپیشِ خشم او شتابان مى‌رود.
4636. امام باقر علیه السلام: خداوند عز و جل رحمت را پیش از خشم آفرید.
4637. امام صادق علیه السلام- در دعا-: از تو درخواست مى‌کنم… به آن نامت که بدان، رحمتت، بر خشمت پیشى جسته است.
27 / 2- 5
رحمت او دروازه ی هر حقّى است
4638. عیسى علیه السلام- در اندرزهاى خود-: رحمت خدا، دروازه ی هر حقّى است.
27 / 2- 6
هر رحمتى، از زیادىِ رحمت اوست
4639. بحار الأنوار- به نقل از صُحُف ادریس علیه السلام-: ستایش، از آنِ خداست که… با رحمت او، مسلمانان به رحمت او رسیدند.
4640. حلیة الأولیاء- به نقل از محمّد بن کعب قرظى-: در تورات یا صُحُف ابراهیم خلیل خواندم و در آنها یافتم که خدا مى‌گوید: «اى آدمیزاد! با من انصاف نورزیدى. تو را که چیزى نبودى، آفریدم و تو را بشرى کامل پرداختم و تو را از چکیده‌اى از خاک آفریدم، پس تو را نطفه‌اى در قرارگاهى استوار نهادم….
ثُمَّ قَذَفتُ لَکَ فی قَلبِ والِدِکَ الرَّحمَةَ.(55)
4641. الإمام العسکری علیه السلام- فِی التَّفسیرِ المَنسوبِ إِلَیهِ-: قالَ اللّهُ تَعالى: یا موسى، أَتَدری ما بَلَغَت رَحمَتی(56)إِیّاکَ؟
فَقالَ موسى: أَنتَ أَرحَمُ بی مِن أَبی و أُمّی.
قالَ اللّهُ تَعالى: یا موسى، وإِنَّما رَحِمَتکَ أُمُّکَ لِفَضلِ رَحمَتی؛ فَأَنَا الَّذی رَقَّقتُها عَلَیکَ، وَطَیَّبتُ قَلبَها لِتَترُکَ طَیِّبَ وَسَنِها(57) لِتَربِیَتِکَ، ولَو لَم أَفعَل ذلِکَ بِها لَکانَت هِیَ وسائِرُ النِّساءِ سَواءً.(58)
27 / 2- 7
راحِمُ کُلِّ مَرحومٍ
4642. رسول اللّه صلى الله علیه و آله- فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ-: یا راحِمَ کُلِّ مَرحومٍ.(59)
27 / 2- 8
راحِمُ مَنِ استَرحَمَهُ
4643. رسول اللّه صلى الله علیه و آله- فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ-: یا راحِمَ مَنِ استَرحَمَهُ.(60)
سپس براى تو به دل پدرت (/ مادرت)(61) مهربانى افکندم».
4641. امام عسکرى علیه السلام- در تفسیر منسوب به ایشان-: خداى متعال فرمود: «اى موسى! آیا مى‌دانى که چه قدر به تو مهربانم؟».
موسى گفت: تو از پدرم و مادرم به من مهربان‌ترى.
خداى متعال فرمود: «اى موسى! مادرت از زیادىِ (سرریزِ) رحمت من، بر تو رحمت آورْد. من هستم که او را بر تو مهربان ساختم و دلِ او را خوشایند ساختم تا خوابِ خوش خود را براى پرورش تو رها کند، و اگر آن کار را با او نمى‌کردم، او و سایر زنان، [براى تو] یکسان بودند.
27 / 2- 7
رحمت کننده ی هر رحمت‌شده
4642. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- در دعاى جوشن کبیر-: اى رحمت کننده ی هر رحمت‌شده!
27 / 2- 8
رحمت کننده ی هر که از او رحمت بخواهد
4643. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- در دعاى جوشن کبیر-: اى رحمت کننده بر آن که از او رحمت بخواهد!
4644. عنه صلى الله علیه و آله: یَقولُ اللّهُ تَعالى: أُنظُروا فی دیوانِ عَبدی، فَمَن رَأَیتُموهُ سَأَلَنِی الجَنَّةَ أَعطَیتُهُ، ومَنِ استَعاذَنی مِنَ النّارِ أَعَذتُهُ.(62)
4645. الإمام علیّ علیه السلام: لا یُبعِدُ اللّهُ إِلاّ مَن أَبَى الرَّحمَةَ، وفارَقَ العِصمَةَ.(63)
4646. الإمام زین العابدین علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: أَولَى الأُمورِ بِکَ فی عَظَمَتِکَ رَحمَةُ مَنِ استَرحَمَکَ.(64)
4647. الإمام الصادق علیه السلام: إِذا طَلَبتُمُ الحاجَةَ فَمَجِّدُوا اللّهَ العَزیزَ الجَبّارَ وَامدَحوهُ وَأَثنوا عَلَیهِ. تَقولُ:
یا أَجوَدَ مَن أَعطى، ویا خَیرَ من سُئِلَ، یا أَرحَمَ مَنِ استُرحِمَ.(65)
27 / 2- 9
راحِمُ مَن لا راحِمَ لَهُ
4648. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: یا راحِمَ مَن لا راحِمَ لَهُ.(66)
4649. الإمام زین العابدین علیه السلام: یا مَن یَرحَمُ من لا یَرحَمُهُ العِبادُ.(67)
4644. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداى متعال مى‌فرماید: «در دیوان (نامه ی اعمال) بنده‌ام بنگرید. پس هر که را دیدید که از من بهشت خواسته، به او عطا کردم و هر که از آتش به من پناه جُسته، او را پناه دادم».
4645. امام على علیه السلام: خداوند، [از رحمت خود] دور نمى‌کند، مگر کسى را که از مهرورزى سر باز زند و از بازدارندگى (خویشتن‌دارى از گناه)، کناره بگیرد.(68)
4646. امام زین العابدین علیه السلام- در دعا-: شایسته‌ترین کار براى تو در سترگى‌ات، رحمت آوردن بر کسى است که از تو رحمت بخواهد.
4647. امام صادق علیه السلام: هر گاه [از خدا] حاجت مى‌خواهید، خداوندِ عزّتمند چیره را تمجید کنید و او را مدح کنید و بر او ثنا گویید. مى‌گویى: «اى بخشنده‌ترین کسى که عطا کرد، اى بهترین کسى که از او درخواست شد، اى مهربان‌ترین کسى که از او مهربانى خواسته شد!».
27 / 2- 9
رحم کننده بر کسى که رحم کننده‌اى ندارد
4648. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى رحم کننده بر کسى که رحم کننده‌اى ندارد!
4649. امام زین العابدین علیه السلام: اى آن که به کسى که بندگان به او رحمت نمى‌آورند، رحم مى‌کنى!
27 / 2- 10
راحِمُ کُلِّ حَزینٍ
4650. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: یا أللّهُ یا رَحیمَ کُلِّ مُستَرحِمٍ ومَفزَعَ کُلِّ مَلهوفٍ(69)، یا أللّهُ یا راحِمَ کُلِّ حَزینٍ یَشکو بَثَّهُ(70) وحُزنَهُ إِلَیهِ.(71)
4651. المصباح للکفعمی: اللّهُمَّ أَنتَ الکاشِفُ لِلمُلِمّاتِ(72)، وَالکافی لِلمُهِمّاتِ، وَالمُفَرِّجُ لِلکُرُباتِ، وَالسّامِعُ لِلأَصواتِ، وَالمُخرِجُ مِنَ الظُّلُماتِ، وَالمُجیبُ لِلدَّعَواتِ، الرَّاحِمُ لِلعَبَراتِ، جَبّارُ السَّماواتِ وَالأَرضِ.(73)
27 / 2- 11
راحِمُ المَساکینِ
4652. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: یا رازِقَ المُقِلّینَ(74)، یا راحِمَ المَساکینِ، یا وَلِیَّ المُؤمِنینَ، یا ذَا القُوَّةِ المَتینِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و أَهلِ بَیتِهِ.(75)
27 / 2- 10
رحم کننده بر هر اندوهگین
4650. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى خدا، اى مهربان بر هر رحمت‌خواه و پناهگاهِ هر ستمدیده ی دادخواه، اى خدا، اى رحم کننده بر هر اندوهگینى که گرفتارى و اندوهناکىِ خود را به او شکایت مى‌برد!
4651. المصباح، کفعمى: خداوندا! تویى از میان بَرَنده ی سختى‌ها و بسنده ی دشوارى‌ها و رهایى‌بخش از اندوه‌ها و شنونده ی آواها و بیرون آورنده از تاریکى‌ها، و اجابتگر نیایش‌ها، رحمت‌آور بر اشک‌ها، چیره ی آسمان‌ها و زمین!
27 / 2- 11
رحم کننده بر بینوایان
4652. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى روزى‌رسانِ تنگ‌دستان، اى رحم کننده بر بینوایان، اى سرپرست مؤمنان، اى داراى نیروى استوار! بر محمّد و خاندان او درود فرست.
27 / 2- 12
راحِمُ رَنَّةِ العَلیلِ
4653. الإمام الحسین علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ الَّذی لَیسَ لِقَضائِهِ دافِعٌ… راحِمِ کُلِّ ضارِعٍ(76)، ومُنزِلِ المَنافِعِ وَالکِتابِ الجامِعِ بِالنّورِ السَّاطِعِ، وهُوَ لِلدَّعَواتِ سامِعٌ ولِلدَّرَجاتِ رافِعٌ، ولِلکُرُباتِ دافِعٌ ولِلجَبابِرَةِ قامِعٌ، وَراحِمُ عَبرَةِ کُلِّ ضارِعٍ ودافِعُ ضَرعَةِ کُلِّ ضارِعٍ، فَلا إِلهَ غَیرُهُ.(77)
4654. الإمام زین العابدین علیه السلام: یا راحِمَ رَنَّةِ(78) العَلیلِ، ویا عالِمَ ما تَحتَ خَفِیِّ الأَنینِ، اجعَلنی مِنَ السالِمینَ فی حِصنِکَ الَّذی لا تَرومُهُ الأَعداءُ، ولا یَصِلُ إِلَیَّ فیهِ مَکروهُ الأَذى، فَأَنتَ مُجیبُ مَن دَعا، وراحِمُ مَن لاذَ بِکَ وشَکا، أَستَعطِفُکَ عَلَیَّ، و أَطلُبُ رَحمَتَکَ لِفاقَتی.(79)
27 / 2- 13
الرّاحِمُ الغَفورُ
4655. الإمام زین العابدین علیه السلام: اللّهُمَّ أَنتَ الوَلِیُّ المُرشِدُ، وَالغَنِیُّ المُرفِدُ(80)، وَالعَونُ المُؤَیِّدُ، الرّاحِمُ الغَفورُ.(81)
27 / 2- 12
رحم کننده بر ناله ی بیمار
4653. امام حسین علیه السلام: ستایش، از آنِ خدایى است که قضاى او را دفع کننده‌اى نیست…. رحم کننده بر خواهشگر و فرود آورنده ی سودها و کتاب فراگیر با نور تابان. او نیایش‌ها را شنونده و پایه‌ها (درجه‌ها) را بالا برنده و اندوه‌ها را دور کننده و گردن‌فرازان را سرکوب کننده است، و رحمت آورنده بر اشک هر خواهشگر و دورکننده ی زارىِ هر زارى‌کننده، پس خدایى جز او نیست.
4654. امام زین العابدین علیه السلام: اى رحم کننده بر ناله ی بیمار، و اى دانا به آنچه زیرِ ناله ی پنهان است! مرا از سالمان در دژت قرار ده که دشمنان، آن را نیابند و در آن، آزار ناگوار بر من نرسد. تویى اجابتگرِ آن که بخواند و رحم‌کننده بر کسى که به تو پناه آورَد و شکایت بَرد. خواستار مهرورزى‌هایت بر من هستم و رحمتت را براى نیازم مى‌طلبم.
27 / 2- 13
رحم کننده ی آمرزگار
4655. امام زین العابدین علیه السلام: خداوندا! تویى سرپرست راهنما و بى‌نیازِ عطابخش و یاور پشتیبان، رحم‌کننده ی آمرزگار.
27 / 2- 14
أَرحَمُ الرّاحِمینَ
الکتاب
«قالَ هَلْ ءآمَنُکُمْ عَلَیْهِ إِلاّ کَما أَمِنْتُکُمْ عَلى أَخِیهِ مِنْ قَبْلُ فَاللّهُ خَیْرٌ حافِظاً وَ هُوَ أَرْحَمُ اَلرّاحِمِینَ».(82)
الحدیث
4656. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: یا أللّهُ یا أَرحَمَ الرّاحِمینَ، یا سامِعَ کُلِّ صَوتٍ، یا أَبصَرَ النّاظِرینَ، یا أَسرَعَ الحاسِبینَ، یا أَحکَمَ الحاکِمینَ، یا خَیرَ الغافِرینَ، یا خَیرَ الشّاکِرینَ، یا خَیرَ الفاصِلینَ، یا خَیرَ الرّازِقینَ، یا رازِقَ المُقِلّینَ، یا راحِمَ المُذنِبینَ، یا مُقیلَ عَثرَةِ العاثِرینَ… أَنتَ المُستَعانُ.(83)
4657. الأدب المفرد عن أبی هریرة: أَتَى النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله رَجُلٌ ومَعَهُ صَبِیٌّ، فَجَعَلَ یَضُمُّهُ إِلَیهِ، فَقالَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله: أَتَرحَمُهُ؟
قالَ: نَعَم.
قالَ: فَاللّهُ أَرحَمُ بِکَ مِنکَ بِهِ، وهُوَ أَرحَمُ الرَّاحِمینَ.(84)
4658. الإمام علیّ علیه السلام- فی خُطبَتِهِ الَّتی یَذکُرُ فیهَا الإیمانَ-:… اللّهَ اللّهَ ما أَوسَعَ ما لَدَیهِ مِنَ التَّوبَةِ وَالرَّحمَةِ وَالبُشرى وَالحِلمِ العَظیمِ، وما أَنکَرَ ما لَدَیهِ مِنَ الأَنکالِ وَالجَحیمِ وَالعِزَّةِ وَالقُدرَةِ وَالبَطشِ الشَّدیدِ، فَمَن ظَفِرَ بِطاعَةِ اللّهِ اختارَ کَرامَتَهُ،
27 / 2- 14
مهربان‌ترینِ مهربانان
قرآن
«[یعقوب] گفت: آیا درباره ی او به شما اطمینان کنم، همان گونه که پیش‌تر درباره ی برادرش به شما اطمینان کردم؟! پس خدا بهترین نگهبان است و او مهربان‌ترینِ مهربانان است».
حدیث
4656. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى خدا، اى مهربان‌ترینِ مهربانان، اى شنونده ی هر آوا، اى بیناترینِ نگرندگان، اى پُر شتاب‌ترینِ حسابگران، اى حاکم‌ترینِ حاکمان، اى بهترینِ آمرزندگان، اى بهترینِ سپاس‌گزاران، اى بهترین جدا کننده [ى حق از باطل]، اى بهترین روزى‌رسان، اى روزى‌رسانِ تنگ‌دستان، اى رحم کننده بر گناهکاران، اى درگذرنده از لغزشِ لغزندگان!… تویى مستعان.
4657. الأدب المفرد- از ابو هریره-: مردى در حالى که کودکى با او بود، به حضور پیامبر صلى الله علیه و آله‌آمد و او را در آغوش خود فشرد. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «آیا به او مهر مى‌ورزى؟».
گفت: بله.
فرمود: «خدا به تو، از تو به او مهربان‌تر است و او مهربان‌ترینِ مهربانان است».
4658. امام على علیه السلام- در سخنرانى‌اى که در آن، به یاد کرد ایمان مى‌پردازد-:… خدا را خدا را [پروا کنید]! چه گسترده است آنچه از توبه‌پذیرى و رحمت و نوید و بردبارىِ سترگ که نزد اوست، و چه ناگوار است آنچه از پابندها و آتش شعله‌ور و عزّتمندى و توانایى و سخت گرفتن که نزد اوست! پس هر که به فرمان‌بردارى
ومَن لَم یَزَل فی مَعصِیَةِ اللّهِ ذاقَ وَبیلَ نِقمَتِهِ. هُنالِکَ عُقبَى الدّارِ.(85)
4659. عنه علیه السلام: البَرُّ الرَّحیمُ بِمنَ لَجأَ إِلى ظِلِّهِ وَاعتَصَمَ بِحَبلِهِ.(86)
4660. الإمام زین العابدین علیه السلام- مِن دُعائِهِ عِندَ الصَّباحِ وَالمَساءِ-: إِنَّکَ أَنتَ المَنّانُ(87) بِالجَسیمِ، الغافِرُ لِلعَظیمِ، و أَنتَ أَرحَمُ مِن کُلِّ رَحیمٍ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ الأَخیارِ الأَنجَبینَ….(88)
4661. الإمام الباقر علیه السلام: اللّهُمَّ ما قَدَّمتُ وما أَخَّرتُ، وما أَغفَلتُ وما تَعَمَّدتُ وما تَوانَیتُ(89)، وما أَعلَنتُ وما أَسرَرتُ، فَاغفِرهُ لی یا أَرحَمَ الرّاحِمینَ.(90)
4662. الإمام الصادق علیه السلام: اللّهُ أَعظَمُ مِن کُلِّ شَیءٍ، و أَرحَمُ مِن کُلِّ شَیءٍ، و أَعلى مِن کُلِّ شَیءٍ، و أَملَکُ مِن کُلِّ شَیءٍ، و أَقدَرُ مِن کُلِّ شَیءٍ.(91)
4663. الإقبال عن أبی عمرو محمّد بن محمّد بن نصر السکونی: سَألتُ أبابَکرٍ أحمَدَ بنَ مُحَمَّدِ بنِ عُثمانَ البَغدادیَّ رحمه‌الله أن یُخرِجَ إلَیَّ أدعِیَةَ شَهرِ رَمَضانَ الَّتی کانَ عَمُّهُ أبو جَعفَرٍ مُحَمَّدُ بنُ عُثمانَ بنِ السَّعیدِ العَمرِیُّ- رضی اللّه عنه و أرضاه یدعو بها، فَأَخرَجَ إلَیَّ دَفتَرا مُجلَّدا بِأَحمَرَ، فَنَسَختُ‌مِنهُ أدعِیَةً کَثیرَةً وکانَ مِن جُملَتِها: «وتَدعو بِهذا الدُّعاءِ… و أَیقَنتُ أَنَّکَ أَرحَمُ الرّاحِمینَ فی مَوضِعِ العَفوِ وَ الرّحمَةِ، و أَشَدُّ المُعاقِبینَ
از خدا دست یافت، کرامت او را برگزید و هر که همچنان در نافرمانىِ خداست، عذابِ سخت او را چشید. فرجامِ سرا [ى دنیا] آن جاست.
4659. امام على علیه السلام: [خداوند،] نیکى کننده ی مهربان است به کسى که به سایه ی [رحمت] او پناه آورَد و به رشته ی او چنگ بزند.
4660. امام زین العابدین علیه السلام- از دعاى وى در بامداد و شامگاه-: بى‌گمان، تویى بسیار بخشنده ی [نعمت] بزرگ [بى‌درخواست]، آمرزنده ی [گناه] سترگ و تو مهربان‌تر از هر مهربانى. پس بر محمّد و خاندان پاکِ پاکیزه ی نیکِ نژاده‌اش درود فرست….
4661. امام باقر علیه السلام: خداوندا! برایم بیامرز آنچه [از گناه] پیش انداختم و آنچه پس انداختم و آنچه غفلت ورزیدم و آنچه به عمد انجام دادم و آنچه سستى کردم و آنچه آشکار نمودم و آنچه پنهان داشتم، اى مهربان‌ترینِ مهربانان!
4662. امام صادق علیه السلام: خدا از همه چیز سترگ‌تر، از همه کس مهربان‌تر، از همه چیز والاتر، از همه کس فرمان‌رواتر و از همه چیز تواناتر است.
4663. الاقبال- به نقل از ابو عمرو محمّد بن محمّد بن نصر سَکونى-: از ابو بکر احمد بن محمّد بن عثمان بغدادى- که خداىْ رحمتش کُناد- خواستم که دعاهاى ماه رمضان را که عمویش ابو جعفر محمّد بن عثمان بن سعید عَمْرى- که خداوند از او خشنود باد و او را خشنود سازد- با آنها دعا مى‌کرد، برایم بیاورد. او دفترى را که جلدى قرمز داشت، برایم آورد و من از روى آن، دعاهاى زیادى را نوشتم و از جمله ی آنها این بود: «و این دعا را مى‌خوانى:… و یقین کردم که تو در جایگاه گذشت و رحمت، مهربان‌ترینِ مهربانانى
فی مَوضِعِ النَّکالِ وَالنَّقِمَةِ، و أَعظَمُ المُتَجَبِّرینَ فی مَوضِعِ الکِبریاءِ وَالعَظَمَةِ»(92)(93)
27 / 2- 15
خَیرُ الرّاحِمینَ
الکتاب
«وَ قُلْ رَبِّ اِغْفِرْ وَ اِرْحَمْ وَ أَنْتَ خَیْرُ اَلرّاحِمِینَ».(94)
الحدیث
4664. الإمام علیّ علیه السلام: اللّهُمَّ إِنّی أُشهِدُک أَنَّکَ لا إِلهَ إِلاَّ أَنتَ، و أَنَّکَ الواحِدُ الصَّمَدُ… فَاغفِر لی وَارحَمنی و أَنتَ خَیرُ الرّاحِمینَ.(95)
27 / 2- 16
لا تولِهُهُ رَحمَةٌ عَن عِقابٍ
4665. الإمام علیّ علیه السلام: لا تَحجُزُهُ هِبَةٌ عَن سَلبٍ، ولا یَشغَلُهُ غَضَبٌ عَن رَحمَةٍ، ولا تولِهُهُ(96) رَحمَةٌ عَن عِقابٍ.(97)
و در جایگاهِ کیفر و عذاب، سخت‌ترینِ کیفرْ دهندگانى و در جایگاه بزرگى و سترگى، سترگ‌ترینِ چیرگانى».(98)
27 / 2- 15
بهترینِ رحم کنندگان
قرآن
«و بگو [اى] خداوندگار من! بیامرز و رحم کن، و تویى بهترینِ رحم کنندگان».
حدیث
4664. امام على علیه السلام: خداوندا! من تو را گواه مى‌گیرم که خدایى جز تو نیست و تویى یگانه ی صمد…، پس مرا بیامرز و به من رحمت آور که تو بهترینِ رحم کنندگانى.
27 / 2- 16
رحمت، او را از کیفر باز نمى‌دارد
4665. امام على علیه السلام: هیچ بخششى، او را از گرفتنى مانع نمى‌گردد و هیچ خشمى، او را از رحمتى باز نمى‌دارد و هیچ رحمتى، او را از کیفرى باز نمى‌دارد.
27 / 3
ما لا یُوصَفُ رَحمَتُهُ بِهِ
4666. الإمام الصادق علیه السلام: إِنَّ الرَّحمَةَ وما یَحدُثُ لَنا مِنها شَفَقَةٌ ومِنها جودٌ، وإِنَّ رَحمَةَ اللّهِ ثَوابُهُ لِخَلقِهِ، وَالرَّحمَةُ مِنَ العِبادِ شَیئانِ: أَحَدُهُما یُحدِثُ فِی القَلبِ الرَّأفَةَ وَاللُّطفَ وَالرِّقَّةَ لِما یُرى بِالمَرحومِ مِنَ الضُّرِّ وَالحاجَةِ وضُروب البَلاءِ، وَالآخَرُ ما یَحدُثُ مِنّا من بَعدِ الرَّأفَةِ عَلَى المَرحومِ وَالرَّحمَةُ مِنّا ما نَزَلَ بِهِ.
وقَد یَقولُ القائِلُ: أُنظُر إِلى رَحمَةِ فُلانٍ، وإِنَّما یُریدُ الفِعلَ الَّذی حَدَثَ عَنِ الرِّقَّةِ الَّتی فی قَلبِ فُلانٍ، وإِنَّما یُضافُ إِلَى اللّهِ عز و جل مِن فِعلِ ما حَدَثَ عَنّا مِن هذِهِ الأَشیاءِ، و أَمَّا المَعنَى الَّذی هُوَ فِی القَلبِ فَهُوَ مَنفِیٌّ عَنِ اللّهِ، کَما وَصَفَ عَن نَفسِهِ، فَهُوَ رَحیمٌ لا رَحمَةُ رِقَّةٍ.(99)
27 / 3
آنچه در توصیف رحمتِ او، به کار نمى‌رود
4666. امام صادق علیه السلام: همانا رحمت و آنچه براى ما پدید مى‌آید، گاهى دلسوزى است و گاهى بخشش و همانا رحمت خدا، پاداش اوست به آفریدگانش و رحمت از جانب بندگان، دو گونه است: گونه‌اى از آن، مهرورزى و لطف و دل‌رحمى‌اى است که گرفتارى‌ها و نیازها و بلاهاى گوناگونِ شخص رحم شده، در دل انسان پدید مى‌آورَد، و دیگرى آن چیزى است که پس از مهرورزىِ ما به شخص رحم شده، از ما سر مى‌زند و رحمت ما، همان چیزى (نیکى‌اى) است که به او فرود آمده است.
و گاه گوینده مى‌گوید: «به رحمتِ فلانى بنگر»، و منظورش کارى است که از دل‌رحمىِ آن شخص، پدید آمده و تنها همین نتیجه و فعلى که ما هم انجام مى‌دهیم، به خداوند عز و جل نیز نسبت داده مى‌شود (و نه حالتى‌که در دل پدید مى‌آید). اما معنایى که در قلب است (دلسوزى)، از خدا به دور است، همان گونه که درباره ی خود وصف کرده است. پس او مهربان است؛ امّا نه مهربانىِ [از سرِ] دلسوزى.
1) معجم مقاییس اللغة: ج 2 ص 498.
2) لسان العرب: ج 12 ص 231.
3) الشعراء: 9، 68، 104، 122، 140، 159، 175، 191، 217، الروم: 5، السجدة: 6، یس: 5، الدخان: 42.
4) البقرة: 37، 54، 128، 160، التوبة: 104، 118، الحجرات: 12، النساء: 16، 64.
5) البقرة: 143، التوبة: 117، 128، النحل: 7، 47، الحج: 65، النور: 20، الحدید: 9، الحشر: 10.
6) الفاتحة: 3، البقرة: 163، النمل: 30، فصّلت: 2، الحشر: 22.
7) هود: 90.
8) یس: 58.
9) الطور: 28.
10) النساء: 29، الإسراء: 66.
11) الأحزاب: 43.
12) الکافی: ج 1 ص 114 ح 1.
13) راجع: لسان العرب: ج 12 ص 230.
14) راجع: ص 176 ح 4666.
15) تفسیر التبیان: ج 1 ص 29، مجمع البیان: ج 1 ص 93 کلاهما عن أبی سعید الخدری.
16) ثواب الأعمال: ص 100 ح 1، فضائل الأشهر الثلاثة: ص 135 ح 143 کلاهما عن عبد اللّه بن مسعود، الأمالی للطوسی: ص 511 ح 1118 عن زید بن علیّ عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام عنه صلى الله علیه و آله، الکافی: ج 2 ص 557 ح 6 عن إسماعیل بن جابر عن الإمام الصادق علیه السلام، تهذیب الأحکام: ج 3 ص 95 ح 257 عن سعد بن سعد عن الإمام الرضا علیه السلام، الصحیفة السجّادیّة: ص 227 الدعاء 54 عن الإمام زین العابدین علیه السلام، عیون أخبار الرضا: ج 2 ص 16 ح 37 عن أحمد بن موسى ابن سعد عن الإمام الرضا علیه السلام، مصباح المتهجّد: ص 336 ح 443 عن الإمام الصادق علیه السلام وص 504 ح 584 عن الإمام الکاظم علیه السلام، الدروع الواقیة: ص 232 وص 243 کلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام، بحار الأنوار: ج 89 ص 383 ح 68؛ المستدرک على الصحیحین: ج 1 ص 696 ح 1898 عن أبی بکر، کنز العمّال: ج 2 ص 259 ح 3966.
17) التوحید: ص 232 ح 5 عن محمّد بن زیاد ومحمّد بن سیّار عن الإمام العسکری عن الإمام زین العابدین عن آبائه علیهم السلام، التفسیر المنسوب إلى الإمام العسکری علیه السلام: ص 28 ح 9، بحار الأنوار: ج 92 ص 233 ح 14.
18) إرشاد القلوب: ص 366، بحار الأنوار: ج 92 ص 259 ح 53.
19) الکافی: ج 1 ص 114 ح 1، التوحید: ص 230 ح 2، المحاسن: ج 1 ص 372 ح 813، معانی الأخبار: ج 3 ص 1 وفیه «لجمیع العالم» بدل «بجمیع خلقه» وکلّها عن عبد اللّه بن سنان، تفسیر القمّی: ج 1 ص 28 عن أبی بصیر، تفسیر العیّاشی: ج 1 ص 22 ح 19 وفیه «العالم» بدل «خلقه»، بحار الأنوار: ج 85 ص 51 ح 43.
20) التفسیر المنسوب إلى الإمام العسکری علیه السلام: ص 34 ح 12، بحار الأنوار: ج 92 ص 248 ح 48.
21) الأنعام: 54.
22) الأنعام: 12.
23) مصباح المتهجّد: ص 459 ح 560، بحار الأنوار: ج 90 ص 179.
24) بحار الأنوار: ج 102 ص 115.
25) الأنعام: 147.
26) إرشاد القلوب: ج 1 ص 109 عن اُمّ سلمة.
27) مهج الدعوات: ص 213 عن وهب بن إسماعیل عن الإمام الباقر عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 86 ص 324 ح 69.
28) کنز العمّال: ج 4 ص 250 ح 10387 نقلاً عن البزّار، الدرّ المنثور: ج 7 ص 218 نقلاً عن ابن مردویه نحوه وکلاهما عن أبی سعید الخدری.
29) الأمالی للطوسی: ص 511 ح 1118 عن زید بن علیّ عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 95 ص 157 ح 5.
30) الأمالی للصدوق: ص 382 ح 487 عن إسماعیل بن مسلم السکونی عن الإمام الصادق عن أبیه عن آبائه علیهم السلام، روضة الواعظین: ص 418، بحار الأنوار: ج 14 ص 34 ح 4.
31) نهج البلاغة: الخطبة 90، بحار الأنوار: ج 77 ص 306 ح 10.
32) أی أنّ الرحمة لیست عظیمة على اللّه سبحانه ولیس فیها مشقّة علیه- جلّ و علا-، قالَ فی النهایة ج 1 ص113: البَرْح: الشدّة. وهی تعطی أیضا معنى البعد؛ أی لا تبعد رحمته من عباده، ولا تزال رحمته یمنّ بها على عباده، قالَ فی لسان العرب ج 2 ص 409: ما برِح یفعل کذا: أی ما زال.
33) نهج البلاغة: الخطبة 45، بحار الأنوار: ج 73 ص 81 ح 42.
34) المصباح للکفعمی: ص 968، بحار الأنوار: ج 77 ص 340 ح 28؛ شرح نهج البلاغة: ج 19 ص 140، مطالب السؤول: ص 60 کلاهما نحوه، کنز العمّال: ج 16 ص 210 ح 44234 نقلاً عن أبی الفتوح یوسف بن المبارک بن کامل الخفّاف فی مشیخته.
35) أعلام الدین: ص 299، بحار الأنوار: ج 78 ص 159 ح 18 نقلاً عن نثر الدرر.
36) إعلام الورى: ج 1 ص 489، بحار الأنوار: ج 78 ص 153 ح 17.
37) بحار الأنوار: ج 98 ص 390 ح 1 نقلاً عن الإقبال.
38) تحف العقول: ص 399، بحار الأنوار: ج 78 ص 314 ح 1.
39) المؤمن: 7.
40) الأعراف: 156.
41) مسند ابن حنبل: ج 4 ص 28 ح 11099 وص 156 ح 11740، الدرّ المنثور: ج 3 ص 572 کلّها عن أبی سعید الخدری.
42) شرح نهج البلاغة: ج 20 ص 344 ح 960.
43) الإقبال: ج 3 ص 331، مصباح المتهجّد: ص 844 ح 910، بحار الأنوار: ج 97 ص 364 ح 1.
44) الصحیفة السجّادیّة: ص 67 الدعاء 16، المزار للشهید الأوّل: ص 228 نحوه، بحار الأنوار: ج 100 ح 408.
45) تفسیر العیّاشی: ج 1 ص 35 ح 21 عن عطاء عن الإمام الباقر عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 11 ص 182 ح 36.
46) صحیح مسلم: ج 4 ص 2108 ح 15، مسند ابن حنبل: ج 3 ص 34 ح 7303، مسند أبی یعلى: ج 6 ص 5 ح 6252 کلّها عن أبی هریرة، کنز العمّال: ج 1 ص 52 ح 156 نقلاً عن الدیلمی عن ابن عبّاس.
47) صحیح البخاری: ج 6 ص 2700 ح 6986 وج 3 ص 1167 ح 3022، صحیح مسلم: ج 4 ص 2107 ح 14، سنن الترمذی: ج 5 ص 549 ح 3543، مسند ابن حنبل: ج 3 ص 74 ح 7532 کلّها عن أبی هریرة نحوه.
48) بحار الأنوار: ج 42 ص 54 ح 1 عن الأصبغ بن نباتة.
49) المحجّة البیضاء: ج 8 ص 384، روضة الواعظین: ص 552 نحوه.
50) الصحیفة السجّادیّة: ص 67 الدعاء 16، المزار للشهید الأوّل: ص 228 نحوه، بحار الأنوار: ج 100 ص 408.
51) الکافی: ج 8 ص 145 ح 116 عن سلام بن المستنیر، بحار الأنوار: ج 57 ص 98 ح 83.
52) جمال الاُسبوع: ص 166، بحار الأنوار: ج 91 ص 175 ح 5.
53) تحف العقول: ص 512، بحار الأنوار: ج 14 ص 316 ح 17.
54) بحار الأنوار: ج 95 ص 453 نقلاً عن ابن متّویه.
55) حلیة الأولیاء: ج 10 ص 399، الدرّ المنثور: ج 8 ص 419 وفیه «والدتک» بدل «والدک»، بحار الأنوار: ج 60 ص 362 ح 55.
56) فی الطبعة المعتمدة: «برحمتک» والتصحیح من بحار الأنوار.
57) الوَسَن: شدَّة النوم، أو أوّلُه، أو النعاس (القاموس المحیط: ج 4 ص 275).
58) التفسیر المنسوب إلى الإمام العسکری علیه السلام: ص 36 ح 12، بحار الأنوار: ج 23 ص 267 ح 12 وج 92 ص 249 ح 48.
59) البلد الأمین: ص 403، بحار الأنوار: ج 94 ص 385.
60) البلد الأمین: ص 404، بحار الأنوار: ج 94 ص 388.
61) بنا به تفاوت نسخه‌ها و منابع.
62) حلیة الأولیاء: ج 6 ص 175 وص 226 کلاهما عن أنس بن مالک، کنز العمّال: ج 2 ص 69 ح 3164.
63) الإرشاد: ج 1 ص 291 عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 34 ص 156 ح 967.
64) الصحیفة السجّادیّة: ص 50 الدعاء 10.
65) الکافی: ج 2 ص 485 ح 6، عدّة الداعی: ص 149 کلاهما عن عیص بن القاسم، مکارم الأخلاق: ج 2 ص 17 ح 2031، بحار الأنوار: ج 93 ص 315 ح 21.
66) البلد الأمین: ص 407، بحار الأنوار: ج 94 ص 391.
67) الصحیفة السجّادیّة: ص 181 الدعاء 46، بحار الأنوار: ج 98 ص 291.
68) یا «مگر کسى را که رحمت [خدا] را نپذیرد و به رشته ی نگه‌دارنده ی خدا چنگ نزند».
69) المَلْهُوفُ: المَظلومُ المُضطَرُّ یستغیثُ و یتحسّر (القاموس المحیط: ج 3 ص 197).
70) البَثُّ: أشدُّ الحُزن و المرض (النهایة: ج 1 ص 95).
71) دلائل الإمامة: ص 73 ح 12 عن الحسن بن الحسن، مهج الدعوات: ص 176 کلاهما عن الإمام الحسن عن أُمّه فاطمة علیهما السلام، بحار الأنوار: ج 95 ص 405 ح 35.
72) المِلَمُّ: الشَّدید من کلّ شیء (القاموس المحیط: ج 4 ص 177).
73) المصباح للکفعمی: ص 187، بحار الأنوار: ج 86 ص 350.
74) القِلَّةُ: الفَقْرُ (المصباح المنیر: ص 515).
75) الکافی: ج 2 ص 552 ح 7 عن أبی سعید المکاری و غیره عن الإمام الصادق علیه السلام، الخصال: ص 578 ح 1 عن مکحول عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله نحوه، و راجع: الدعوات: ص 48 ح 116 و کنز العمّال: ج 6 ص 492 ح 16681.
76) ضَرَعَ: خَضَعَ و ذَلَّ، یَتَضرّع إلیک: إذا جاء یطلب إلیک حاجة (الصحاح: ج 3 ص 1249).
77) الإقبال: ج 2 ص 74، بحار الأنوار: ج 98 ص 216 ح 3.
78) الرَّنَّة: الصَّیحة الحزینة (لسان العرب: ج 13 ص 187).
79) بحار الأنوار: ج 94 ص 121 ح 19 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی.
80) الرِّفْدُ: العَطَاء و الصِلَة (الصحاح: ج 2 ص 475).
81) بحار الأنوار: ج 94 ص 154 ح 22 نقلاً عن کتاب أنیس العابدین.
82) یوسف: 64 و راجع: یوسف: 92 والأعراف: 151 و الأنبیاء: 83.
83) البلد الأمین: ص 421، بحار الأنوار: ج 93 ص 267 ح 1.
84) الأدب المفرد: ص 119 ح 377 وراجع: الأمالی للطوسی: ص 173 ح 292 وبشارة المصطفى: ص 97.
85) تحف العقول: ص 169، بحار الأنوار: ج 68 ص 385 ح 32.
86) البلد الأمین: ص 93، بحار الأنوار: ج 90 ص 139 ح 7.
87) المَنّانُ: هو الذی یبدأ بالنَّوالِ قبل السؤال (مجمع البحرین: ج 1 ص 468).
88) الصحیفة السجّادیّة: ص 42 الدعاء 6.
89) وَنَى: إذا فَتَر و قَصَّر (النهایة: ج 5 ص 231).
90) الکافی: ج 2 ص 589 ح 26، تهذیب الأحکام: ج 3 ص 77 ح 234، مهج الدعوات: ص 218 کلّها عن أبی حمزة الثمالی، الإقبال: ج 1 ص 108 عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 94 ص 270 ح 3.
91) الدروع الواقیة: ص 86، بحار الأنوار: ج 97 ص 188 ح 3.
92) هذا الدعاء وإن لم یکم مرویا عن أهل البیت علیهم السلام لکن بما أن محمّد بن عثمان أحد النوّاب الأربعة للإمام علیه السلام فیحتمل قویا أن یکون من أدعیة صاحب الأمر (عج).
93) الإقبال: ج 1 ص 138، تهذیب الأحکام: ج 3 ص 108 ح 266، مصباح المتهجّد: ص 577 ح 690 کلّها من دون إسناد للمعصوم.
94) المؤمنون: 118 وراجع: المؤمنون: 109.
95) دعائم الإسلام: ج 2 ص 355 ح 1297 عن الإمام زین العابدین و الإمام الباقر علیهما السلام.
96) الوله: التحیّر والتردد؛ أی لا تحدث الرحمة لمستحقّها عنده ولَها وتصرفه عن عقاب المستحق (شرح نهج البلاغة: ج 10 ص 173).
97) نهج البلاغة: الخطبة 195، بحار الأنوار: ج 77 ص 315 ح 15.
98) دعا، اگر چه از اهل بیت علیهم السلام روایت نشده است، اما از آن جا که محمّد بن عثمان، یکى از چهار نائب امام زمان علیه السلام است، احتمال قوى مى‌رود که از دعاهاى آن حضرت باشد.
99) بحار الأنوار: ج 3 ص 196، تفسیر نور الثقلین: ج 1 ص 14 ح 52 کلاهما نقلاً عن کتاب الإهلیلجة.
