الباسط و القابض لغةً
إِنّ «الباسط» اسم فاعل من مادّة «بسط» و هو امتداد الشیء، فالبساط: ما یُبسط و البسطة فی کلّ شیء: السَعَة، بسط اللّه الرزق: کثّره و وسّعه(1).
إِنَّ «القابض» اسم فاعل من مادّة «قبض» و هی تدلّ على شیء مأخوذ، و تجمّع فی شیء. و هو فی قبضته، أَی: فی ملکه. و قبض اللّه الرزق، خلاف بَسَطَه و وَسَعه(2).
الباسط و القابض فی القرآن و الحدیث
لقد نُسبت مشتقّات مادّة «بسط» إِلى اللّه تعالى إِحدى عشرة مرّةً فی القرآن الکریم(3)، و مشتقّات مادّة «قبض» أَربع مرّات(4)، بید أَنّ صفتَی الباسط و القابض
واژه‌شناسى «باسط» و «قابض»
صفت «باسط (گستراننده)»، اسم فاعل از مادّه ی «بسط» به معناى «امتداد یافتن شىء» است و بِساط، چیزى است که گسترانده مى‌شود و «بسط» در هر چیز، گسترش آن است. «بسط اللّه الرزق»، یعنى خداوند، روزى را فراوان کرد و گسترش داد.
واژه ی «قابض (گیرنده)»، اسم فاعل از مادّه ی «قبض» است که بر چیزِ گرفته شده، و جمع شدن در یک چیز، دلالت دارد. «آن چیز، در قبضه ی اوست» یعنى در مالکیت اوست و «خداوند، روزى را تنگ گرفت (دریغ کرد)»، به معناى مخالف بسط (گسترش دادن) است.
باسط و قابض، در قرآن و حدیث
در قرآن کریم، برگرفته‌ها از مادّه ی «بسط»، یازده مرتبه به خداوند نسبت داده شده و برگرفته‌ها از مادّه ی «قبض»، چهار مرتبه آمده‌اند؛ امّا صفت‌هاى «باسط»
لم تردا فیه.
و قد استُعملت صفة البسط للّه فی معظم مواضع القرآن فی مجال الرزق، و وردت فی الریاح فی موضع واحد(5)، کما أَنّ صفة القبض وردت فی موضعین، أَحدهما بشأن الظّلّ(6)، و الآخر بشأن الأَرض(7)، أَمّا البسط فی الأَحادیث فیدور حول أُمور مختلفة کالخیر و الرحمة، و السّحاب، و الرزق، و العدل و الحقّ. و القبض فیها یحوم حول أُمور کالظلّ، و الأَرواح، و الأَرزاق، کما انحصرت هاتان الصفتان فی اللّه عزوجل فهو الباسط و القابض لجمیع الأَشیاء و المخلوقات.
لقد جاء البسط فی الأَحادیث بمعنى الإعطاء و التوسیع، و ذکرت فی تفسیر القبض معانی هی المنع و الضیق، و الأَخذ و القبول، و الملک، و هذه المعانی هی المعانی اللغویّة نفسها، غیر أَنّ الحریّ بالتوضیح فی معنى الملک هو أَنّ الملک یناسب الأَخذ و المنع؛ لأَنّ مالک الشیء من حیث ملکیّته للشیء یأخذ ذلک الشیء، و یمنع الآخرین من تملّکه.
5 / 1
مَعنى بَسطِهِ و قَبضِهِ
4188. التوحید عن سلیمان بن مِهران: سَأَلتُ أَبا عَبدِاللّهِ علیه السلام عَن قَولِ اللّهِ عزوجل: «وَ اَلْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ اَلْقِیامَةِ».(7).
فَقالَ: یَعنی مِلکَهُ، لا یَملِکُها مَعَهُ أَحَدٌ.
وَ القَبضُ مِنَ اللّهِ – تَبارَکَ و تَعالى – فی مَوضِعٍ آخَرَ: المَنعُ، وَ البَسطُ مِنهُ: الإِعطاءُ
و «قابض» در آن به کار نرفته‌اند. در قرآن، باسط بودن خداوند، یک مورد درباره ی بادها و در بقیّه ی موارد، درباره ی روزى، به کار رفته است. قابض بودن خداوند نیز در دو مورد به کار رفته است: یک بار در مورد سایه و دیگر بار در مورد زمین.
در احادیث، باسط بودن خداوند، براى امور گوناگونى (مانند: نیکى و رحمت، ابر، روزى، عدل و حق) به کار رفته و قابض بودن خداوند، به امورى چون: سایه، روح‌ها و روزى‌ها تعلّق یافته است و در همه ی این موارد، تنها به خداوند، منحصر گشته است. پس خداوند، بسط دهنده و قبض کننده ی همه ی اشیا و مخلوقات است.
در احادیث، «بسط» به معناى اعطا کردن و گسترش دادن آمده و در تفسیر «قبض»، معانىِ: منع، ضیق، اَخذ، قبول و مُلک، ذکر شده‌اند، که همان معانى لغوى آن هستند. در مورد معناى مُلک، این توضیح ضرورى است که مُلک، با اَخذ (گرفتن) و منع (باز داشتن) مناسبت دارد؛ زیرا مالک یک چیز، از این جهت که مالک آن است، آن شىء را اخذ مى‌کند و دیگران را از مالکیت آن، منع مى‌کند.
5 / 1
معناى بسط و قبض خداوند عزوجل
4188. التوحید – به نقل از سلیمان بن مهران -: از امام صادق علیه السلام از سخن خدا عزوجل: «و زمین در روز رستاخیز، یکسره در قبضه ی اوست» پرسیدم.
فرمود: «یعنى [تمام زمین،] ملک خداست که با او، کسى مالک آن نیست.
و قبض کردن خداوند والا و بلندمرتبه، در مورد دیگر، [به معناى] باز داشتن است و بسط دادن خداوند، [به معناى] عطا کردن و گسترش دادن است، همچنان
وَ التَّوسیعُ، کَما قالَ عزوجل: «وَ اَللّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»(8) یَعنی یُعطی و یُوَسِّعُ و یَمنَعُ و یُضَیِّقُ.
وَ القَبضُ مِنهُ عزوجل فی وَجهٍ آخَرَ: الأَخذُ، وَ الأَخذُ فی وَجهٍ القَبولُ مِنهُ، کَما قالَ: «وَ یَأْخُذُ اَلصَّدَقاتِ»(8) أَی یَقبَلُها مِن أَهلِها و یُثِیبُ عَلَیها.(9).
5 / 2
الباسِطُ القابِضُ
الکتاب
«وَ اَللّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ».(8).
الحدیث
4189. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: الحَمدُ للّهِ‌ِ الحَقِّ المُبینِ، ذِی القُوَّةِ المَتینِ، وَ الفَضلِ العَظیمِ، الماجِدِ الکَریمِ، المُنعِمِ المُتَکَرِّمِ، الواسِعِ… القابِضِ الباسِطِ المانِعِ… باسِطِ الیَدَینِ بِالرَّحمَةِ… مُنزِلِ الغَیثِ، باسِطِ الرِّزقِ.(10).
4190. عنه صلى الله علیه و آله – فِی الدُّعاءِ -: سُبحانَهُ مِن رازِقٍ ما أَقبَضَهُ، و سُبحانَهُ مِن قابِضٍ ما أَبسَطَهُ.(11).
4191. عنه صلى الله علیه و آله – فِی الدُّعاءِ -: أَسأَلُکَ بِاسمِکَ الکَریمِ الأَکرَمِ، یا أَکرَمَ الأَکرَمینَ یا أللّهُ، و أَسأَلُکَ بِاسمِکَ العَجیبِ القابِضِ الباسِطِ، یَداکَ مَبسوطَتانِ بِالخَیرِ وَ الجَبَروتِ
که فرمود: «و خداوند، قبض مى‌کند و بسط مى‌دهد و به سوى او باز گردانده مى‌شوید»؛ یعنى عطا مى‌کند و گسترش مى‌دهد و باز مى‌دارد و تنگ مى‌گیرد.
و قبض کردن خداوند عزوجل به معناى دیگر، گرفتن است و گرفتن به معناى قبول عمل به وسیله ی اوست، همچنان که فرمود: «و صدقه‌ها را مى‌گیرد»؛ یعنى آنها را از اهلش مى‌پذیرد و به سبب آنها پاداش مى‌دهد».
5 / 2
گستراننده ی تنگ‌گیرنده
قرآن
«و خداوند، [روزىِ بندگان] را تنگ مى‌گیرد و مى‌گستراند و به سوى او باز گردانده مى‌شوید».
حدیث
4189. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ستایش، از آنِ خداوند است که حقیقتى آشکار است و داراى نیرومندىِ استوار و بخشش سترگ است؛ همان ارجمند کریم، و نعمت دهنده ی بخشنده، گشایشگر… و تنگ گیرنده ی گستراننده ی باز دارنده… و گشاینده ی دو دست خود به رحمت…، و فرود آورنده ی باران، و گستراننده ی روزى.
4190. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در دعا -: منزّه است روزى‌رسانى که چه تنگ گیرنده است! و منزّه است تنگ گیرنده‌اى که چه گستراننده است!
4191. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در دعا -: از تو درخواست مى‌کنم به نام کریم و کریم‌ترت، اى کریم‌ترینِ کریم‌ترها! اى خدا!
و از تو درخواست مى‌کنم به نام شگفتت: گیرنده ی گستراننده. دو دستت به
یا أللّهُ.(12).
4192. عنه صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ أَنتَ… البَدیعُ القابِضُ، الباسِطُ الدَّاعی.(13).
4193. عنه صلى الله علیه و آله – فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ -: اللّهُمَّ إِنّی أَسأَلُکَ بِاسمِکَ یا عاصِمُ یا قائِمُ، یا دائِمُ یا راحِمُ، یا سالِمُ یا حاکِمُ، یا عالِمُ یا قاسِمُ، یا قابِضُ یا باسِطُ.(14).
4194. الإمام الصَّادق علیه السلام: اللّهُمَّ إِنّی أَسأَلُکَ… یا باسِطُ یا قابِضُ، یا سَلامُ یا مُؤمِنُ.(15).
4195. عنه علیه السلام – فِی الدُّعاءِ -: سُبحانَ مَن هُوَ الحَقُّ، سُبحانَ القابِضِ الباسِطِ.(16).
4196. عنه علیه السلام: أَنتَ اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنتَ، القابِضُ الباسِطُ.(17).
4197. عنه علیه السلام – و سُئِلَ عَنِ الأَسماءِ التِّسعَةِ وَ التِّسعینَ الَّتی مَن أَحصاها دَخَلَ الجَنَّةَ -: هِیَ فِی القُرآنِ، فَفِی… البَقَرَةِ: ثَلاثَةٌ و ثَلاثونَ اسما:… یا سَمیعُ، یا قابِضُ، یا باسِطُ.(18).
5 / 3
قابِضُ کُلِّ شَیءٍ و باسِطُهُ
4198. رسول اللّه صلى الله علیه و آله – فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ -: یا قابِضَ کُلِّ شَیءٍ و باسِطَهُ.(19).
نیکى و چیرگى، گشوده است، اى خدا!
4192. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوندا! تو… نوآور گیرنده ی گستراننده ی فرا خواننده‌اى.
4193. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در دعاى «جوشن کبیر» -: خداوندا! من از تو به نامت درخواست مى‌کنم، اى نگه دارنده و اى استوار! اى پایدار و اى رحمتگر! اى بى عیب و نقص و اى حاکم! اى دانا و اى قسمت کننده! اى گیرنده و اى گستراننده!
4194. امام صادق علیه السلام: خداوندا! من از تو درخواست مى‌کنم… اى گستراننده و اى گیرنده! اى سلامت‌بخش و اى ایمنى‌بخش!
4195. امام صادق علیه السلام -: در دعا -: منزّه است آن که حق است. منزّه است گیرنده ی گستراننده.
4196. امام صادق علیه السلام: تو خدایى. خدایى جز تو نیست؛ همان گیرنده ی گستراننده.
4197. امام صادق علیه السلام – در پاسخ به سؤالى درباره ی 99 نام [از اسماى الهى] که هر که آنها را بر شمارد، به بهشت در مى‌آید -: آنها در قرآن هستند، در [سوره ی] بقره، 33 نام هست:… اى شنوا! اى گیرنده! اى گستراننده!
5 / 3
گیرنده و گستراننده ی همه چیز
4198. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در دعاى «جوشن کبیر» -: اى گیرنده ی هر چیز و گستراننده ی آن!
5 / 4
لا قابِضَ و لا باسِطَ إلاّ هُوَ
4199. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ لا قابِضَ لِما بَسَطتَ، و لا باسِطَ لَما قَبَضتَ.(20).
4200. الإمام علیّ علیه السلام – فی تَفسیرِ الأَذانِ -: فِی المَرَّةِ الثّانِیَةِ «أَشهَدُ أَن لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ» مَعناهُ: أَشهَدُ أَن لا هادِیَ إِلاَّ اللّهُ… و لا ضارَّ و لا نافِعَ، و لا قابِضَ و لا باسِطَ، و لا مُعطِیَ و لا مانِعَ، و لا دافِعَ و لا ناصِحَ، و لا کافِیَ و لا شافِیَ، و لا مُقَدِّمَ و لا مُوَخِّرَ إِلاَّ اللّهُ.(21).
5 / 5
باسِطُ السَّماواتِ وَ الأَرضِ
4201. رسول اللّه صلى الله علیه و آله – فِی الدُّعاءِ -: یا مَن هُوَ باسِطُ السَّماواتِ وَ الأَرضِ یا أللّهُ.(22).
4202. عنه صلى الله علیه و آله – فِی الدُّعاءِ -: یا عَظیمَ الأَسماءِ، یا باسِطَ الأَرضِ، و یا رافِعَ السَّماءِ.(23).
4203. الإمام علیّ علیه السلام: سُبحانَ مَن أَمسَکَها [أَیِ الأَرضَ] بَعدَ مَوَجانِ مِیاهِها، و أَجمَدَها بَعدَ
5 / 4
گیرنده و دهنده‌اى جز او نیست
4199. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوندا! براى آنچه تو عطا کنى، هیچ باز پس گیرنده‌اى نیست و براى آنچه تو دریغ بِوَرزى، هیچ عطاکننده‌اى نیست.
4200. امام على علیه السلام – در تفسیر اذان -: در بار دوم، «أشهد أن لا إله إلاّ اللّه؛ گواهى مى‌دهم که خدایى جز اللّه نیست»، به این معناست که: گواهى مى‌دهم که هیچ هدایتگرى جز خدا نیست… و هیچ زیان رساننده و سود رساننده، و گیرنده و گستراننده، و عطا کننده و دریغ دارنده، و دور کننده و خیرخواهى ورزنده و بسنده و شفا دهنده، و جلو برنده و به تأخیر اندازنده‌اى جز خدا نیست.
5 / 5
گستراننده ی آسمان‌ها و زمین
4201. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در دعا -: اى آن که گستراننده ی آسمان‌ها و زمین است، اى خدا!
4202. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در دعا -: اى دارنده ی نام‌هاى سترگ! اى گستراننده ی زمین! و اى برافرازنده ی آسمان!
4203. امام على علیه السلام: منزّه است آن که زمین را پس از موج زدن آب‌هاى آن، نگه داشت.
رُطوبَةِ أَکنافِها(24)، فَجَعَلَها لِخَلقِهِ مِهادا(25)، و بَسَطَها لَهُم فِراشا، فَوقَ بَحرٍ لُجِّیٍّ(26) راکِدٍ لا یَجری، و قائِمٍ لا یَسری.(27).
4204. عنه علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ الَّذی… رَفَعَ السَّماءَ بِغَیرِ عَمَدٍ، و بَسَطَ الأَرضَ عَلَى الهَواءِ بِغَیرِ أَرکانٍ.(28).
5 / 6
باسِطُ السَّحابِ فِی السَّماءِ
«اَللّهُ اَلَّذِی یُرْسِلُ اَلرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً فَیَبْسُطُهُ فِی اَلسَّماءِ کَیْفَ یَشاءُ وَ یَجْعَلُهُ کِسَفاً فَتَرَى اَلْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِللِهِ فَإِذا أَصابَ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ».(5).
5 / 7
باسِطُ الخَیرِ وَ الرَّحمَةِ
4205. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ فَاصرِف عَنّی مَقادیرَ کُلِّ بَلاءٍ، و مَقضِیَّ کُلِّ لَأواءٍ(29)، وَابسُط عَلَیَّ کَنَفا مِن رَحمَتِکَ، و لُطفا مِن عَفوِکَ، و حِرزا مِن حِفظِکَ، و نَجاةً مِن نِقمَتِکَ، وسَعَةً مِن
و آن را پس از نمناکى کناره‌هاى آن، خشک گردانید. پس، آن را آرامگاهى براى آفریده‌هایش قرار داد و آن را براى آنان چون بسترى بر بالاى دریاى ژرف بگستراند؛ دریایى که آرام است و ساکن، و استوار است و ایستا.
4204. امام على علیه السلام: ستایش، از آنِ خدایى است که… آسمان را بدون ستون برافراشت و زمین را بدون پایه بر هوا گستراند.
5 / 6
گستراننده ی ابر در آسمان
«خداست که بادها را مى‌فرستد، پس ابرى را برمى‌انگیزد. آن گاه آن را در آسمان، هر گونه که بخواهد، مى‌گستراند و آن را قطعه‌اى قرار مى‌دهد، و باران را مى‌بینى که از شکاف آن، بیرون مى‌آید. پس چون آن را به کسانى از بندگانش که مى‌خواهد، برساند، ناگهان شادمان مى‌شوند».
5 / 7
گستراننده ی نیکى و رحمت
4205. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوندا! از میان بلاها، مقدَّر شده‌هایش را، و از میان سختى‌ها، قضا رفته‌هایش را از من بگردان، و پناهى از رحمت خود، و لطفى از گذشت خود، و سنگرى از نگهدارى خود، و رهایى‌اى از عذاب خود، و گشایشى از بخشش
فَضلِکَ، و تَماما مِن نِعمَتِکَ.(30).
4206. عنه صلى الله علیه و آله – مِن دُعاءٍ عَلَّمَهُ إِیّاهُ جَبرَئیلُ علیه السلام -:… یا باسِطَ الیَدَینِ بِالرَّحمَةِ….(31).
4207. الإمام علیّ علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ الفاشی فی خَلقِهِ حَمدُهُ، الظّاهِرِ بِالکِبرِیاءِ مَجدُهُ، الباسِطِ بِالخَیرِ یَدَهُ.(32).
4208. عنه علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ… باسِطِ الیَدَینِ بِالخَیرِ، وَهّابِ الخَیرِ کَیفَ یَشاءُ.(33).
4209. عنه علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ النّاشِرِ فِی الخَلقِ فَضلَهُ، وَ الباسِطِ فیهِم بِالجودِ یَدَهُ.(34).
4210. عنه علیه السلام – فی عَهدِهِ لِلأَشتَرِ النَّخَعِیِّ -: اِحتَمِلِ الخُرقَ(35) مِنهُم وَ العِیَّ(36)، و نَحِّ عَنهُمُ الضِّیقَ وَ الأَنَفَ(37)؛ یَبسُطِ اللّهُ عَلَیکَ بِذلِکَ أَکنافَ رَحمَتِهِ.(38).
خود، و تمامتى از نعمت خود را به من عطا کن.
4206. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در دعایى که جبرئیل علیه السلام به او یاد داد -: اى دو دست به رحمتْ گشوده!….
4207. امام على علیه السلام: ستایش، از آنِ خدایى است که ستایش او، در آفریدگانش پخش است، ارجمندى او، به بزرگى هویداست و دستش به نیکى گشوده است.
4208. امام على علیه السلام: ستایش، از آنِ خداست… که دستانش را به نیکى گشوده است و بسیار بخشنده ی نیکى است، هر گونه که بخواهد.
4209. امام على علیه السلام: ستایش، از آنِ خدایى است که بخشش خود را در میان آفریدگان، پراکنده و دستش را در میان آنان به جود، گشوده است.
4210. امام على علیه السلام – در عهدنامه ی خود به مالک اشتر -: کم‌خردى و نادانى را از آنان تحمّل کن و تنگ حوصلگى و خودپسندى [خود] را از آنان بر کنار ساز تا خداوند، سایه‌سارهاى رحمت خود را بر تو بگستراند.
4211. الإمام زین العابدین علیه السلام – فِی الدُّعاءِ -: سُبحانَکَ بَسَطتَ بِالخَیراتِ یَدَکَ.(39).
4212. عنه علیه السلام: اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ… وَابسُط عَلَیَّ طَولَکَ(40).(41).
4213. الإمام الکاظم علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ الفاشی فِی الخَلقِ أَمرُهُ و حَمدُهُ، الظّاهِرِ بِالکَرَمِ مَجدُهُ، الباسِطِ بِالجودِ یَدَهُ.(42).
5 / 8
باسِطُ الرِّزقِ
4214. رسول اللّه صلى الله علیه و آله – فِی الدُّعاءِ -: یا مَن بِیَدِهِ مَقالیدُ السَّماواتِ وَ الأَرضِ یا أللّهُ، یا مَن یَبسُطُ الرِّزقَ عَلى أَهلِ السَّماواتِ وَ الأَرضِ یا أللّهُ.(43).
4215. عنه صلى الله علیه و آله – مِن دُعائِهِ عَقیبَ صَلاةِ الظُّهرِ -: اللّهُمَّ لا تَدَع لی ذَنبا إِلاّ غَفَرتَهُ، و لا هَمّا إِلاّ فَرَّجتَهُ، و لا سُقما إِلاّ شَفَیتَهُ، و لا عَیبا إِلاّ سَتَرتَهُ، و لا رِزقا إِلاّ بَسَطتَهُ.(44).
4216. الإمام علیّ علیه السلام – مِن کَلامٍ لَهُ یُبَیِّنُ فیهِ مَعنى بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ -: الرَّحمنُ الَّذی
4211. امام زین العابدین علیه السلام – در دعا -: تو منزّهى و دستت را به نیکى‌ها گشوده‌اى.
4212. امام زین العابدین علیه السلام: خداوندا! بر محمّد و خاندان او درود فرست… و بخشش خود را بر من بگستران.
4213. امام کاظم علیه السلام: ستایش، از آنِ خدایى است که فرمان (/ کار) او و ستایش او در میان آفریدگان، گسترده است، ارجمندى او از کرَمش آشکار است و دست خود را به جود، گشوده است.
5 / 8
گستراننده ی روزى
4214. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در دعا -: اى آن که کلیدهاى [گنجینه‌هاى] آسمان‌ها و زمین در دست اوست، اى خدا! اى آن که روزى را بر اهل آسمان‌ها و زمین مى‌گسترانى، اى خدا!
4215. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در دعاى خود پس از نماز ظهر -: خداوندا! براى من گناهى باقى مگذار، مگر آن که آن را بیامرزى، و نه اندوهى، مگر آن که آن را برطرف سازى، و نه بیمارى‌اى، مگر آن که آن را بهبود بخشى، و نه عیبى، مگر آن که آن را بپوشانى، و نه روزى‌اى، مگر آن که آن را بگسترانى.
4216. امام على علیه السلام – در گفتارى که در آن، معناى «بسم اللّه الرحمن الرحیم» را روشن
یَرحَمُ، بِبَسطِ الرِّزقِ عَلَینا.(45).
4217. الإمام الحسین علیه السلام – لَمّا سُئِلَ عن أَرزاقِ العِبادِ -: أَرزاقُ العِبادِ فِی السَّماءِ الرّابِعَةِ، یُنَزِّلُهَا اللّهُ بِقَدَرٍ و یَبسُطُها بِقَدَرٍ.(46).
4218. الإمام زین العابدین علیه السلام – فِی الدُّعاءِ -: رِزقُکَ مَبسوطٌ لِمَن عَصاکَ، و حِلمُکَ مُعتَرِضٌ لِمَن ناواکَ(47).(48).
4219. الإمام الصادق علیه السلام: سُبحانَ اللّهِ الَّذی… یَبسُطُ الرِّزقَ بِعِلمِهِ.(49).
5 / 9
باسِطُ العَدلِ وَ الحَقِّ
4220. الإمام علیّ علیه السلام: اللّهُمَّ… وَابسُط عَدلَکَ، و أَظهِر دینَکَ.(50).
4221. عنه علیه السلام: أَنتَ اللّهُ الَّذی لا إِلهَ إِلاّ أَنتَ، الفاشی فِی الخَلقِ رَفدُهُ(51)، الباسطُ بِالحقِّ یَدَکَ.(52).
مى‌کند -: رحمان، کسى است که با گسترانیدن روزى، بر ما رحمت مى‌آورد.
4217. امام حسین علیه السلام – آن هنگام که از روزى‌هاى بندگان، از ایشان پرسش شد -: روزى‌هاى بندگان، در آسمان چهارم‌اند. خداوند، آنها را با اندازه فرو مى‌فرستد و آنها را با اندازه مى‌گستراند.
4218. امام زین العابدین علیه السلام – در دعا -: روزىِ تو بر آن که از تو نافرمانى مى‌کند، گسترده است و بردبارىِ تو، حتّى دشمنت را نیز فرا مى‌گیرد.
4219. امام صادق علیه السلام: منزّه است خدایى که… روزى را با دانش خود مى‌گستراند.
5 / 9
گستراننده ی عدل و حق
4220. امام على علیه السلام: خداوندا!… و عدلت را بگستران و دینت را پیروز گردان.
4221. امام على علیه السلام: تو خدایى هستى که خدایى جز تو نیست. عطاى تو در میان آفریدگان، پخش گشته و دستت را به حق گشوده‌اى.
5 / 10
قابِضُ الظِّلِّ
«أَلَمْ تَرَ إِلى رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ اَلظِّلَّ وَلَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً ثُمَّ جَعَلْنَا اَلشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلاً – ثُمَّ قَبَضْنهُ إِلَیْنا قَبْضاً یَسِیراً».(53).
5 / 11
قابِضُ الأَرواحِ
4222. الإمام علیّ علیه السلام – فِی الدُّعاءِ -: لا إِلهَ إِلاّ أَنتَ الأَوَّلُ قَبلَ خَلقِکَ، وَ الآخِرُ بَعدَهُم، وَ الظَّاهِرُ فَوقَهُم، وَ القاهِرُ لَهُم، وَ القادِرُ مِن وَرائِهِم وَ القَریبُ مِنهُم، و مالِکُهُم و خالِقُهُم، و قابِضُ أَرواحِهِم و رازِقُهُم.(54).
4223. الإمام زین العابدین علیه السلام: اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ، وَ اقبِض عَلَى الصِّدقِ نَفسی.(55).
5 / 12
یَبسُطُ الرِّزقَ لِمنَ یَشاءُ و یَقدِرُ
«اَللّهُ یَبْسُطُ اَلرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اَللّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ».(56).
5 / 10
برگیرنده ی سایه
«آیا خداوندگار خود را ندیدى که چگونه سایه را گسترانده و اگر مى‌خواست، آن را ساکن قرار مى‌داد. پس خورشید را بر آن راهنما ساختیم. سپس آن را به آرامى به سوى خود برگرفتیم (برچیدیم)».
5 / 11
گیرنده ی جان‌ها
4222. امام على علیه السلام – در دعا -: خدایى جز تو نیست؛ اوّلینِ پیش از آفریدگانت و آخرینِ پس از آنان و آشکار بر فراز آنان و چیره بر آنان و توانا در پیشاپیش آنان و نزدیک به آنان و مالکشان و آفریدگارشان و گیرنده ی جان‌هایشان و روزى دهنده به آنان.
4223. امام زین العابدین علیه السلام: خداوند! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و جانم را در حالت صدق و صفا بگیر.
5 / 12
روزى را بر هر که بخواهد، مى‌گستراند و تنگ مى‌گیرد
«خدا روزى را بر هر که از بندگانش بخواهد، مى‌گستراند و [یا] بر او تنگ مى‌گیرد. به راستى، خداوند به هر چیزى داناست».
«مَنْ ذَا اَلَّذِی یُقْرِضُ اَللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَةً وَ اَللّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ».(8).
5 / 13
حِکمَةُ بَسطِهِ و قَبضِهِ
الکتاب
«وَلَوْ بَسَطَ اَللّهُ اَلرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِی اَلْأَرْضِ وَ لکِنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما یَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ».(57).
الحدیث
4224. الإمام علیّ علیه السلام – مِن خُطبَةٍ لَهُ -: قَدَّرَ الأَرزاقَ فَکَثَّرَها و قَلَّلَها، و قَسَّمَها عَلَى الضِّیقِ وَ السَّعَةِ، فَعَدَلَ فیها لِیَبتَلِیَ مَن أَرادَ بِمَیسورِها و مَعسورِها، و لِیَختَبِرَ بِذلِکَ الشُّکرَ وَ الصَّبرَ مِن غَنِیِّها و فَقیرِها.(58).
4225. عنه علیه السلام – فی قَولِهِ تَعالى: «وَ اِعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ»(59) -: مَعنى ذلِکَ أَنَّهُ یَختَبِرُهُم بِالأَموالِ وَ الأَولادِ لِیَتَبَیَّنَ السّاخِطَ لِرِزقِهِ وَ الرّاضیَ بِقِسمِهِ، و إِن کانَ سُبحانَهُ أَعلَمَ بِهِم مِن أَنفُسِهِم.(60).
«کیست که به خداوند وامى نیکو دهد تا او آن را برایش چندین و چند برابر کند؟ و خداوند است که [روزىِ بندگان را تنگ] مى‌گیرد و مى‌گستراند و به سوى او باز گردانده مى‌شوید».
5 / 13
حکمتِ عطا کردن و باز پس گرفتن خدا
قرآن
«و اگر خداوند، روزى را بر بندگانش مى‌گسترانْد، هر آینه در زمین، ستم و تبهکارى مى‌کردند؛ امّا آنچه را که بخواهد، به اندازه فرود مى‌آورد، که او به بندگانش آگاه و بیناست».
حدیث
4224. امام على علیه السلام – از خطبه ی ایشان -: روزى‌ها را مقدّر کرد و آنها را فراوان نمود و اندک ساخت، و بر تنگى و گستردگى، بخش نمود، و در آن عدالت ورزید تا هر که را بخواهد، به آسان و سختِ روزى بیازماید و بِدان، سپاس‌گزارى و شکیبایىِ توانگر و نیازمند را امتحان نماید.
4225. امام على علیه السلام – درباره ی آیه ی: «و بدانید که دارایى‌ها و فرزندان شما فتنه هستند» -: معنایش آن است که خداوند، آنان را با دارایى‌ها و فرزندان مى‌آزماید تا ناخشنود از روزى خود و خشنود به نصیب خویش را معلوم بدارد، هر چند که خداى پاک به آنان از خودشان داناتر است.
1) معجم مقاییس اللغة: ج 1 ص 247، المصباح المنیر: ص 48.
2) معجم مقاییس اللغة: ج 5 ص 50، المصباح المنیر: ص 487.
3) البقرة: 245، الرعد: 26، الإسراء: 30، القصص: 82، العنکبوت: 62، الروم: 37، 48، سبأ: 36، 39، الزمر: 52، الشورى: 12.
4) الفرقان: 46، البقرة: 245، الزمر: 67.
5) الروم: 48.
6) الفرقان: 46.
7) الزمر: 67.
8) البقرة: 245.
9) التوحید: ص 161 ح 2، بحارالأنوار: ج 4 ص 2 ح 3.
10) الدروع الواقیة: ص 87، بحارالأنوار: ج 97 ص 139 ح 4.
11) مهج الدعوات: ص 110، بحارالأنوار: ج 95 ص 368 ح 22.
12) البلد الأمین: ص 418، بحارالأنوار: ج 93 ص 263 ح 1.
13) مهج الدعوات: ص 122 عن أنس بن اُویس عن الإمام علیّ علیه السلام، بحارالأنوار: ج 95 ص 377 ح 26.
14) البلد الأمین: ص 404، بحارالأنوار: ج 94 ص 388.
15) مهج الدعوات: ص 223 عن الربیع، بحارالأنوار: ج 94 ص 273 ح 1.
16) الدروع الواقیة: ص 113 عن یونس بن ظبیان، بحارالأنوار: ج 97 ص 154.
17) المزار الکبیر: ص 138، المزار للشهید الأوّل: ص 255 کلاهما عن بشّار المکاری، بحارالأنوار: ج 100 ص 442.
18) الدرّ المنثور: ج 3 ص 615 نقلاً عن أبی نعیم عن محمّد بن جعفر الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 93 ص 273 ح 4.
19) البلد الأمین: ص 410، بحارالأنوار: ج 94 ص 396.
20) تهذیب الأحکام: ج 3 ص 87 ح 245 عن سعد بن یسار عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، الأمالی للطوسی: ص 214 ح 371 عن حمزة بن حمران عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله، الإقبال: ج 1 ص 325 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلى الله علیه و آله، بحارالأنوار: ج 95 ص 351 ح 4؛ مسند ابن حنبل: ج 5 ص 278 ح 15492 عن عبداللّه الزرقی، الأدب‌المفرد: ص 209 ح 699 و لیس فیه ذیله، السنن الکبرى للنسائی: ج 6 ص 156 ح 10445، المعجم الکبیر: ج 5 ص 47 ح 4549 و الثلاثة الأخیرة عن رفاعة الزرقی، کنزالعمّال: ج 10 ص 433 ح 30047.
21) التوحید: ص 239، معانی الأخبار: ص 39 ح 1، فلاح السائل: ص 264 کلّها عن یزید بن الحسن عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 84 ص 132.
22) البلد الأمین: ص 419، بحارالأنوار: ج 93 ص 263 ح 1.
23) بحارالأنوار: ج 16 ص 35 نقلاً عن أبی الحسن البکری فی کتاب الأنوار.
24) الکَنَف: الجانب و الناحیة (النهایة: ج 4 ص 205).
25) المِهاد: الفِراش، و قد مَهدتُ الفِراشَ مَهدا: بَسَطتُه و وطّأته (الصحاح: ج 2 ص 541).
26) بحرٌ لُجِّی: أی عظیم (مجمع البحرین: ج 3 ص 1622).
27) نهج البلاغة: الخطبة 211، بحار الأنوار: ج 57 ص 39 ح 15.
28) الدروع الواقیة: ص 182 و ص 92 عن یونس بن ظبیان عن الإمام الصادق علیه السلام، الإقبال: ج 1 ص 436 من دون إسنادٍ إلى أحد من أهل البیت علیهم السلام و فیه «السماوات الموطودات بلا أصحاب و لا أعوان» بدل «السماء بغیر عمد»، بحار الأنوار: ج 97 ص 192.
29) اللأْواء: الشِّدّةُ (الصحاح: ج 6 ص 2478).
30) المزار الکبیر: ص 243 ح 7 عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهما السلام، مهج الدعوات: ص 124، الکافی: ج 4 ص 288 ح 5 عن أبی سعید المکاری عن الإمام الصادق علیه السلام، الأمان: ص 41 من دون إسنادٍ إلى أحد من أهل البیت علیهم السلام و لیس فیها «و حرزا… نقمتک»، بحار الأنوار: ج 95 ص 303 ح 1.
31) التوحید: ص 221 ح 14 عن عمرو بن شعیب عن أبیه عن جدّه، تهذیب الأحکام: ج 3 ص 84 ح 240 عن حفص البختری عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله، الکافی: ج 2 ص 578 ح 4 عن علیّ بن بصیر مضمرا، مکارم الأخلاق: ج 2 ص 143 ح 2354 عن معاذ بن جبل، الدعوات: ص 60 ح 148، بحار الأنوار: ج 95 ص 164 ح 17؛ المستدرک على الصحیحین: ج 1 ص 729 ح 1998 عن عمرو بن شعیب عن أبیه عن جدّه، کنزالعمّال: ج 2 ص 218 ح 3838.
32) الدروع الواقیة: ص 182، بحار الأنوار: ج 97 ص 191.
33) الدروع الواقیة: ص 177، بحار الأنوار: ج 97 ص 189 ح 3.
34) نهج البلاغة: الخطبة 100.
35) الخُرْقُ: الحُمق و ضعف العقل (مجمع البحرین: ج 1 ص 506).
36) العِیّ: الجَهل (النهایة: ج 3 ص 334).
37) أنِفَ منه أنَفا: استَنکَف (القاموس المحیط: ج 3 ص 119).
38) نهج البلاغة: الکتاب 53، تحف العقول: ص 142، بحار الأنوار: ج 33 ص 608 ح 744.
39) الصحیفة السجّادیّة: ص 187 الدعاء 47، الإقبال: ج 2 ص 89 و ص 150 عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 98 ص 263.
40) الطَّوْلُ: الفضلُ و القُدرة و الغِنى و السعة و العلوّ (لسان العرب: ج 11 ص 414).
41) الصحیفة السجّادیّة: ص 127 الدعاء 31.
42) تهذیب الأحکام: ج 3 ص 109 ح 266 عن علیّ بن رئاب، مصباح المتهجّد: ص 578، الإقبال: ج 1 ص 139 کلاهما من دون إسنادٍ إلى أحد من أهل البیت علیهم السلام، مهج الدعوات: ص 151 عن ابن عبّاس عن الإمام علیّ علیه السلام نحوه.
43) البلد الأمین: ص 419، بحار الأنوار: ج 93 ص 264 ح 1.
44) فلاح السائل: ص 310 ح 210 عن عبداللّه بن محمّد التمیمی عن الإمام الهادی عن آبائه علیهم السلام، المزار للمفید: ص 123، المزار الکبیر: ص 179، المزار للشهید الأوّل: ص 281، مصباح المتهجّد: ص 62، الإقبال: ج 3 ح 35، مصباح الزائر: ص 214 کلّها من دون إسنادٍ إلى أحد من أهل البیت علیهم السلام نحوه، بحار الأنوار: ج 86 ص 63 ح 2.
45) التوحید: ص 232، التفسیر المنسوب إلى الإمام العسکری علیه السلام: ص 28 ح 9 کلاهما عن الإمام زین العابدین عن أبیه عن الإمام الحسن علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 92 ص 244.
46) تحف العقول: ص 242، بحار الأنوار: ج 10 ص 138 ح 4.
47) نَاوَأَهُ: فاخره و عاداه (القاموس المحیط: ج 1 ص 31).
48) الصحیفة السجّادیّة: ص 182 الدعاء 46.
49) الإقبال: ج 1 ص 209، مصباح المتهجّد: ص 166 بزیادة «و یسقط الورق» بعد «الرزق» و کلاهما عن أبی بصیر، بحار الأنوار: ج 98 ص 106.
50) مصباح الزائر: ص 412، بحار الأنوار: ج 102 ص 70.
51) الرِّفد: العَطاء و الصِّلَة (الصحاح: ج 2 ص 475).
52) بحار الأنوار: ج 95 ص 245 ح 31 عن ابن عبّاس و عبداللّه بن جعفر و ص 251 ح 32 و فیه «بالجود» بدل «بالحق».
53) الفرقان: 45 و 46.
54) الدروع الواقیة: ص 204 و ص 118 عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه، بحار الأنوار: ج 97 ص 203.
55) الصحیفة السجّادیّة: ص 228 الدعاء 54، مصباح المتهجّد: ص 272، جمال الاُسبوع: ص 139 کلاهما من دون إسنادٍ إلى أحد من أهل البیت علیهم السلام و فیهما «إلیک لسانی» بدل «نفسی»، بحار الأنوار: ج 89 ص 298 ح 9.
56) العنکبوت: 62 و راجع: الشورى: 12 و الزمر: 52 و سبأ: 36 و 39 و الروم: 37 و الإسراء: 30 و القصص: 82 و الرعد: 26.
57) الشورى: 27.
58) نهج البلاغة: الخطبة 91 عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 5 ص 148 ح 11.
59) الأنفال: 28.
60) نهج البلاغة: الحکمة 93، بحار الأنوار: ج 94 ص 197 ح 6.
