ماه کره نسبتاً کوچکى است که طبق محاسبات دانشمندان 49 مرتبه از کره زمین کوچکتر است؛ و به همین دلیل نیروى جاذبه آن یک ششم نیروى جاذبه زمین مىباشد، و فاصله متوسط آن از کره زمین بیش از 384 هزار کیلومتر مىباشد، و به همین دلیل نور ماه کمى بیش از یک ثانیه، به ما مىرسد.
سرعت سیر آن به دور کره زمین تقریباً در هر ثانیه، یک کیلومتر است، و در یک ماه قمرى (کمى بیش از 29 روز) یک بار به دور کره زمین گردش مىکند؛ و در همین مدّت نیز یک بار به دور خود مىگردد و چون این دو حرکت، هماهنگ است، آن سمت از ماه که روى به کره زمین است، همیشه ثابت مىباشد، و اگر تعجّب نکنید نور ماه، در شب بدر که به حدّ کامل مىرسد 460 هزار مرتبه از نور خورشید کمتر است، ولى همین نور مختصر شبهاى مهتابى را، روشن مىکند، و چراغى پر فروغ و زیبا و دلانگیز با منظرهاى بسیار شاعرانه و دلپذیر به وجود مىآورد.
نه تنها در آیات فوق، که در آیات زیادى از قرآن مجید، به ماه و برکات و فوائد آن اشاره شده، و در آیاتى نیز به آن، قسم یاد شده است. مجموعاً در بیست و هفت آیه از قرآن، سخن از «قمر» به میان آمده، و در هفت آیه از این
آیات به تسخیر ماه اشاره شده است که از اهمّیّت فوائد آن در زندگى بشر حکایت مىکند. (1) فوائد و برکات ماه نیز بسیار است که به قسمتى از آن فهرست وار در اینجا اشاره مىشود:
1- گردش منظّم ماه به دور کره زمین، تقویم طبیعى جالبى را به وجود مىآورد که شرح آن در بحثهاى گذشته تفسیرى بیان شد.
2- روشنایى ملایمى که ماه ایجاد مىکند هرچند تاریکى شب را به کلّى از میان نمىبرد- و نباید از بین ببرد چون این تاریکى خود فلسفه مهمّى دارد- ولى تا حد قابل توجّهى مىتواند به انسان در بسیارى از شبها کمک کند تا راه خود را در شهرها و بیابانها و دریاها پیدا کند. مخصوصاً نور ماه چنان آرامبخش و ملایم است که مزاحم خواب و استراحت شبانه انسان و موجودات دیگر نیست؛ بلکه انسان در نور ماه آرامش خاصّى احساس مىکند.
3- مسأله جزر و مد دریاها یکى از آثار مهم وجود ماه است. کسانى که در کنار دریاهاى آزاد رفته باشند مىتوانند در هر شبانه روز ناظر این معنى باشند که دو بار آب دریا پائین و بالا مىآید، و از آن تعبیر به جزر و مد مىشود، و تقریباً هر کدام در حدود 6 ساعت طول مىکشد.
به هنگام مد آب بالا آمده و بسیارى از سواحل را مىپوشاند، و به هنگام جزر پائین مىرود و قسمتى از کف دریاها آشکار مىشود.
این جزر و مد فوائد بسیار مهمّى در زندگى بشر دارد؛ از جمله: عقب زدن رودخانههاى آب شیرین که به دریا مىریزد و مشروب ساختن زمینهاى وسیعى به کمک آن؛ همانگونه که در نخلستانهاى وسیع و گسترده ساحلى خوزستان دیده مىشود.
از دیگر استفادههاى جزر و مد در کارخانهها براى حرکت توربینها است و فعالیّت در مخازن الکتریسته و نیز استفاده براى کشتیرانى به طورى که
کشتىهاى بزرگ به هنگام مد مىتوانند در بسیارى از ساحلها پهلو بگیرند و بارگیرى یا تخلیه بار کنند، و همچنین براى شتشوى بندرها، ماهىگیرى، به هم زدن آب دریا و تعدیل حرارت و مواد ترکیب آن، و امور دیگر. (2)
4- ماه و خورشید در کلمات پیشوایان بزرگ اسلام.
هنگامى که چشم امام سجّاد على بن الحسین علیه السلام به هلال ماه مىافتاد آن را مخاطب ساخته، این کلمات را که یک پارچه درس توحید و خداشناسى است زمزمه مىفرمود: «أَیُّها الْخَلْقُ الْمُطِیْعُ! الدّائِبُ السَّرِیْعُ الْمُتَرَدِّدُ فِى مَنازِلِ التَّقْدِیْرِ الْمُتَصَرِّفُ فِى فَلَکِ التَّدبِیْرِ، آمَنْتُ بِمَنْ نَوَّرَبِکَ الظُّلَمَ، وَ أَوْضَحَ بِکَ الْبُهَم، وَ جَعَلَکَ آیَةً مِنْ آیاتِ مُلْکِهِ، وَ عَلامَةً مِنْ عَلاماتِ سُلْطانِهِ … سُبْحانَهُ ما أَعْجَبَ مادَبَّرَ فى أمْرِکَ وَ أَلْطَفَ ما صَنَعَ فِى شَأنِکَ جَعَلَکَ مِفْتاحَ شَهْرٍ حادِثٍ لِامْرٍ حادِثٍ …»:
«اى مخلوق مطیع! واى گردنده سریع که در منزلگاههاى معین پیوسته در رفت و آمدى، و در فلک تدبیر متصرّفى، ایمان آوردم به کسى که تاریکىها را به وسیله تو روشن ساخته، و مبهمات را با تو واضح کرده، و تو را نشانهاى از نشانههاى حکومت، و علامتى از علامات سلطانش قرار داده … منزّه است او، چقدر عجیب کار تو را تدبیر فرموده! و چه لطیف است آنچه در شأن تو انجام داده! تو را کلید ماه نو، براى کار نو قرار داده است …». (3)
امام صادق علیه السلام در روایت مفضّل مىفرماید:
«اى مفضّل! در طلوع و غروب خورشید اندیشه کن که خداوند حاکمیت روز و شب را با آن برپا مىدارد. اگر طلوع خورشید نبود کار جهان به کلّى به هم مىخورد، و مردم توانایى بر امر معاش و تدبیر کارهایشان را نداشتند، دنیا براى آنها تاریک، و زندگى با نبودن نور خورشید و آثار آن ناگوار مىشد، و فوائد طلوع آفتاب آشکار است و بى نیاز از شرح. در منافع غروب آن بیندیش، اگر
غروب آفتاب نبود مردم آرامش و قرار نداشتند، با اینکه احتیاج زیادى براى آسایش جسم و آرامش روح به آن دارند …
سپس در ارتفاع و انخفاض خورشید که سبب پیدایش فصول چهارگانه و منافع و آثار آن است، بیندیش … و همچنین در انتقال خورشید در برجهاى دوازدهگانه براى تکمیل دوره سالانه … این تغییر موضع آفتاب سبب رسیدن غلّات و میوهها و آغاز نشو و نماى گیاهان است …
به کیفیّت طلوع خورشید در این جهان بنگر که چگونه خدواند براى آن برنامهریزى کرده. اگر خورشید در یک گوشه از آسمان ثابت مىماند، هرگز شعاع و منافع آن به نقاط زیادى نمىرسید، گردش آن سبب مىشود که همه موجودات از آن بهره گیرند.
آیا مردم نمىبینند این امور مهمّه چگونه انجام مىگیرد؟ و هیچگونه تخلّف و ناموزونى در امورى که به سود مردم جهان و بقاى آن است در آن دیده نمىشود!
به وسیله ماه خدا را بشناس که مردم با نظام مخصوصاش ماهها را مىشناسند و حساب سال را نگه مىدارند … ببین چگونه شبهاى تاریک را روشن مىسازد؟ و چه فایدهاى در آن نهفته است؟ زیرا با تمام نیازى که مردم براى آرامش و خنک شدن هوا به ظلمت شب دارند؛ صلاح این نیست که شبها یک پارچه تاریک باشد که هیچ کارى نتوان انجام داد. بلکه گاه مردم به خاطر تنگى وقت یا گرماى هوا در اعمال روزانه، نیاز به ادامه کار در شب دارند، در این حالت مىتوانند قسمتى از کارهاى لازم را در نور ماه انجام دهند، و اینکه نور ماه در همه شب نیست، و از نور خورشید کمتر است، براى این است که مردم برنامه مفصّلى براى کار در شب نچینند و آرامشى که منظور است به کلّى از دست نرود.» (4)
1) سوره اعراف، آیه 54، سوره رعد، آیه 2، سوره ابراهیم، آیه 33، سوره نحل، آیه 12، سورهلقمان، آیه 29، سوره فاطر، آیه 13، سوره زمر، آیه 5.
2) اعجاز قرآن از نظر علوم امروز، و دائرة المعارف مصاحب و کتب دیگر.
3) بحارالانوار، جلد 55، صفحه 178، حدیث 36.
4) بحارالانوار، جلد 55، صفحه 175، حدیث 35 (با تلخیص).
