«رُوْح» در اصل به معنى نفس کشیدن و دمیدن است؛ و بعضى از ارباب لغت معتقدند که «روح» در اصل از «ریح» مشتق شده که به معنى باد و نسیم هوا است؛ و از آنجا که روح انسان یعنى همان گوهر مستقل و مجردى که سرچشمه حیات و تفکّر و اندیشه است، جوهر لطیفى است که از نظر تحرّک و حیاتبخش بودن همچون نَفَس و نسیم است این واژه در آن به کار رفته است. به علاوه پیوند روح با بدن رابطه نزدیکى با نفس کشیدن دارد؛ لذا این کلمه در مورد روح انسان استعمال شده است.
بعضى معتقدند معنى اصلى این مادّه ظهور و جریان یک امر لطیف است، خواه در عالم جسم باشد یا در عالم جان و معنى؛ و به همین دلیل به ظهور مقام نبوّت و جریان وحى و تجلّى نور حق نیز این کلمه اطلاق شده است.
«رَوْح» (بر وزن قوم) که به معنى سرور و شادى و آسایش و نجات از غم و اندوه است نیز از همین معنى گرفته شده؛ همچنین به الطاف و رحمت الهى «رَوْح الله» گفته مىشود.
واژه «رَیْحان» که در کلام عرب به گل اطلاق مىشود به خاطر بوى خوش و راحت بخش و نسیم معطّر آن است.
واژه «رَواح» به معنى طرف غروب است که حیوانات براى استراحت به جایگاه خود باز مىگردند.
به هر حال موارد استعمال این واژه در قرآن مجید بسیار متنوّع است؛ گاه به معنى فرشته وحى، و گاه به معنى فرشته بزرگى که از فرشتگان خاصّ خدا است (یا مخلوقى برتر از فرشتگان) آمده، و گاهى به نیروى معنوى الهى که مؤمنان را با آن تقویت مىکند آمده است.
زمانى نیز به معنى روح انسانى آمده که در آیات فوق به آن اشاره شده است. (1)
«نَفْس» به گفته راغب در مفردات به معنى روح است، و گاه به معنى ذات شىء مىآید، و «نَفَس» (بر وزن قفس) به معنى هوائى است که از طریق دهان در بدن انسان داخل یا خارج مىشود.
این واژه «نَفْس» بر خون نیز اطلاق شده، چرا که اگر خون از بدن انسان به مقدار زیادى بیرون رود روح از او جدا مىشود؛ و گاه این واژه به تمام وجود انسان نیز اطلاق مىگردد.
به هر حال یکى از معانى معروف «نفس» همان روح است که در قرآن مجید مراتبى براى آن ذکر شده:
1- «نَفْس امّارة» که انسان را به بدىها فرمان مىدهد: انَّ النَّفْسَ لَامّارَةٌ بِالسُّوءِ (2)
2- «نفس لَوّامة» که گاه مرتکب گناهى شده و پشیمان مىگردد و خویشتن را سرزنش مىکند وَ لا اقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوامَةِ (3)
3- «نفس مطمئنة» نفسى که به مرحله آرامش و اطمینان رسیده، و کاملًا مطیع فرمان خدا و مشمول عنایات او است: یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِى الى رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً (4)
1) مفردات راغب، لسان العرب، مجمع البحرین، و التحقیق فى کلمات القرآن الکریم.
2) سوره یوسف، آیه 53.
3) سوره قیامت، آیه 2.
4) سوره فجر، آیه 27.
