ضرب المثلى است معروف که انسان بنده احسان است «الِانسانُ عَبِیْدُ الْاحْسانِ»
همین مطلب با کمى تفاوت در حدیثى از امیرمؤمنان على علیه السلام نقل شده است که فرمود: «الْانسانُ عَبْدُ الْاحْسانِ» «انسان بنده احسان است» (1)
در حدیث دیگرى از همان حضرت مىخوانیم: «بِاْلأِحْسانِ تُمْلَکُ الْقُلُوبُ»: بوسیله احسان قلبها به تسخیر انسان در مىآید.» (1)
باز در حدیثى از همان حضرت علیه السلام آمده است: «وَ أَفْضِلْ عَلَى مَنْ شِئْتَ تَکُنْ أَمِیْرَهُ»: «به هرکس مىخواهى نیکى کن تا امیر او باشى.» (2)
ریشه همه این مفاهیم در حدیث پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم است؛ که فرمود: «انَّ اللهَ جَعَلَ قُلُوْبَ عِبادِهِ عَلَى حُبِّ مَنْ أَحْسَنَ الَیْها، وَ بُغْضِ مَنْ أَساءَ الَیْهَا»: «خداوند دلها را در تسخیر محبت کسى قرار داده که به او نیکى کند، و بر بغض کسى قرار داده است که به او بدى کند.» (3)
خلاصه این یک واقعیت است که هرکس به دیگرى خدمتى کند یا نعمتى بخشد عواطف او را متوجّه خود مىسازد؛ و به صاحب خدمت و نعمت علاقمند مىشود؛ میل دارد او را کاملًا بشناسد و از او تشکر کند، و هر قدر این نعمت مهمتر و فراگیرتر باشد تحریک عواطف به سوى منعم و شناخت او بیشتر است.
لذا علماى علم کلام عقائد از قدیمترین ایّام، مسأله شکر منعم را یکى از انگیزههاى تحقیق پیرامون مذهب، و معرفة الله شمردهاند.
ولى باید توجّه داشت شکر منعم قبل از آنکه یک حکم عقلى باشد؛ یک
فرمان عاطفى است.
این اشاره کوتاه را با شعرى از ابوالفتح بستى شاعر معروف عرب پایان مىدهیم:
أَحْسِنْ الَى النّاسِ تَسْتَعْبِدْ قُلُوْبَهَم
فَطَالَما اسْتَعْبَدَ الأَنْسانَ احْسانٌ
«به مردم نیکى کن تا قلوب آنها را بنده خود سازى- و همواره انسانها بنده احسانها بودهاند!»
با این اشاره به سراغ قرآن مىرویم و به آیات زیر گوش جان فرا مىدهیم:
1- وَاللهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُوْنَ شَیْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الأَبْصارَ وَ اْلأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُروْنَ (4)
2- وَ هُوَ الَّذِىْ سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْ کُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیَّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَهً تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْکَ مَواخِرَ فِیْهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُوْنَ (5)
3- فُکُلُوا مِمّا رَزَقَکُمُ اللهُ حَلالًا طیِّبَاً وَ اشْکُرُوا نِعْمَةَ اللهِ انْ کُنْتُمْ ایّاهُ تَعْبُدُوْنَ (6)
ترجمه
1- «و خداوند شما را از شکم مادران خارج نمود در حالى که هیچ نمىدانستید، امّا براى شما گوش و چشم و عقل قرار داد تا شکر نعمت او را بجا آورید.»
2- «او کسى است که دریا را مسخر (شما) ساخت تا از گوشت تازه (آن) بخورید و وسائل زینتى براى پوشیدن از آن استخراج نمائید، و کشتىها را مىبینى که سینه آبها را مىشکافند تا شما (به تجارت پردازید) و از فضل خدا بهره گیرید، شاید شکر نعمتهاى او را بجا آورید.»
3- «حال که چنین است از آنچه خدا روزى شما کرده، حلال و پاکیزه
بخورید، و شکر نعمت خدا را بجاى آورید اگر او را مىپرستید.»
—
1) غررالحکم.
2) بحارالانوار، جلد 77، صفحه 421 (چاپ آخوندى).
3) تحف العقول، صفحه 37 (بخش کلمات پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم).
4) سوره نحل، آیه 78.
5) سوره نحل، آیه 14.
6) سوره نحل، آیه 114.
