در آیات فوق آمده بود که خداوند روزى را براى هرکس بخواهد گسترده و براى هرکس بخواهد تنگ مىکند. این تعبیر که در آیات فراوانى تکرار شده؛ ممکن است این توهّم را ایجاد کند که روزى به کلّى از دست انسان خارج است؛ بنابراین اگر گروهى متنعّم و گروه دیگر محروماند همه آنها خواست خدا است و کارى از ما ساخته نیست! و این مىتواند دستآویز مناسبى براى کسانى که اصل مذهب را زیر سؤال مىبرند و آن را مولود حرکتها و طرحهاى استعمارى مىپندارند! باشد.
ولى اگر در همان آیات و روایات دقت کنیم و در عوامل تنگى و گستردگى روزى بیندیشیم؛ تفسیر آن آیات و اسرار این روایات کاملًا روشن و سمپاشىها برچیده مىشود، و نکات مهمّى از آنها به دست مىآید که بسیار ارزنده است.
کراراً گفتهایم تعبیر به «مشیّت الهى» مفهوماش اراده بى حساب و کتاب
نیست؛ بلکه ارادهاى است آمیخته با حکمت.
حکمت خدا ایجاد مىکند که هرکس تلاش و کوشش و اخلاص و فداکارى بیشترى داشته باشد روزىاش را گستردهتر گرداند: وَ أَنْ لَیْسَ لْلِانْسانِ الَّا ما سَعى «انسان بهرهاى جز نتیجه تلاش و کوشش خود ندارد» (1) وَ کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِیْنَةٌ «هر انسانى در گرو اعمال و کوششهاى خویش است» (2)
«هرکس تقوا پیشه کند خداوند گشایشى به کار او مىدهد و از آنجا که انتظار ندارد روزیش مىبخشد»: وَ مَنْ یَتّقِ الله یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ (3)
تقوا موجب حاکمیت عدالت اجتماعى و عدالت اجتماعى سبب گسترش روزىها است؛ همچنین سعى و کوشش زمینه ساز شکوفههایى اقتصادى و عامل وسعت روزى است. بنابراین تعلیمات فوق با توجّه به ریشههاى آنها نه تنها عامل سکون و ترک تلاش نیست؛ بلکه از عوامل مؤثر آن محسوب مىشود.
شاهد این سخن حدیث لطیفى است که از على علیه السلام نقل شده؛ آنجا که فرمود: «إنَّ اْلأَشْیاءَ لَمّا ازْدَوَجَتْ ازْدَوَجَ الْکَسَلُ وَ الْعَجْزُ فَنَتَجا بِیْنَهُما الْفَقْرَ»: «هنگامى که (در آغاز کار) موجودات جهان با هم ازدواج کردند تنبلى و ناتوانى با هم عقد زوجیت بستند؛ فرزندى از آنها متولّد شد به نام فقر!» (4)
آرى فقر و تنگدستى یک ملّت، نتیجه مستقیم ضعفها و تنبلىهاى آنها است؛ و حکمت خداوند ایجاب مىکند که روزى را بر چنین کسانى تنگ کند.
دقت در عوامل تنگى و وسعت روزى در روایات اسلامى شاهد گویاى دیگرى براى گفتار بالا است.
از جمله امورى که در روایات اسلامى موجب وسعت و فزونى روزى
شمرده شده؛ امور زیر است:
صله رحم، نظافت خانه و ظروف و بدن، مواسات با برادران مسلمان، صبح زود به دنبال کسب و کار رفتن، شکر نعمت، ترک حرص، پرهیز از قسم دروغ، استغفار و توبه از گناهان، حسن نیّت در کارها، نیکى نسبت به همسایگان و سرانجام توجّه به خدا. (5)
تأثیر هریک از این امور در سالم سازى جامعه و پیشبرد اهداف اقتصادى و فزونى ارزاق روشن است.
در حدیثى از پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم مىخوانیم:: «طِیْبُ الْکَلامِ یَزِیْدُ فى الارْزاقِ»: «خوش زبانى روزى را زیاد مىکند.» (6) در حدیث دیگرى از امیرمؤمنان على علیه السلام آمده است: «فِى سَعَةِ الاخْلاقِ کُنُوزُ الارزاقِ»: «گنجهاى روزى در اخلاق خوب و گسترده نهفته شده.» (6) در حدیث دیگرى از امام صادق علیه السلام آمده: «کَثَرْةُ السُحْتِ یَمْحَقُ الرِّزْقَ»: «کثرت حرام روزى را نابود مىکند!» (6)
1) سوره نجم، آیه 39.
2) سوره مدثّر، آیه 38.
3) سوره طلاق، آیه 2.
4) وسائل الشیعه، جلد 12، صفحه 38.
5) بحارالانوار، جلد 73، صفحه 314، به بعد (باب مایورث الفقر و الغنى). سفینة البحار، جلد 1، صفحه 519 و 520.
6) همان مدرک.
