با عوامل هدایتِ هدایت یافتگان، و گمراهى گمراهان از دیدگاه قرآن آشنا شدیم و دانستیم که گمراهى و هدایت انسان معلول عوامل خاصى است که خود انسان، در تحقق آنها نقش مستقیم و کارساز دارد، و این بحث به خوبى مى تواند دیدگاه واقعى قرآن را در مسأله هدایت و ضلالت انسان روشن سازد و با توجه به آن، نیاز به بحث دیگر نیست ولى در قرآن یک دسته آیاتى است که در نظر سطحى و ابتدایى با آنچه در گذشته بیان گردید، ناهماهنگ است و گویا هدایت و ضلالت را از قلمرو قدرت و اختیار انسان به کلى بیرون دانسته، و آن را صد در صد وابسته به اراده و خواست خداوند مى داند. و طرفداران نظریه «جبر» به همین آیات استناد مى نمایند. براى این که بهتر بتوانیم این آیات را مورد مطالعه و بررسى قرار دهیم، آنها را تحت عناوین یاد شده در زیر دسته بندى مى کنیم:
1. خداوند هر کس را بخواهد هدایت یا گمراه مى کند.
2. هماهنگى آغاز و سرانجام آفرینش انسان، از نظر هدایت و ضلالت.
3. ایمان و پاکدامنى جز با خواست خدا تحقق نمى یابد.
4. خداوند هدایت همه انسانها را اراده نکرده است.
واینک نمونه هایى از آیات مربوط به نخستین عنوان:
الف: (فَما لَکُمْ فِى الْمُنافِقینَ فِئَتَیْنِ وَاللهُ أَرْکَسَهُمْ بِما کَسَبُوا أَتُریدُونَ أَنْ تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللهُ وَمَنْ یَضْلِلِ اللهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبیلاً)(نساء/88).
«چه چیز باعث شده است که درباره منافقان دو دسته شده اید؟ خداوند به خاطر کارهایشان، آنان را به گمراهى برگردانده است آیا مى خواهید کسى را که خدا گمراه کرده است، هدایت نمایید؟ در حالى که اگر خدا کسى را گمراه سازد راهى براى هدایت او یافت نمى شود».
ب:(مَنْ یَهْدِ اللهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلیاءَ مِنْ دُونِهِ)(اسراء/97).
«هر که را خدا هدایت(1) کند. او واقعاً هدایت یافته است و هر که را گمراه نماید سرپرست و راهنمایى جز خدا براى او نخواهى یافت».
ج:(وَما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُول إِلاّ بِلِسانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلّ اللهُ مَنْ یَشاءُ وَیَهْدِى مَنْ یَشاءُ وَهُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ)(ابراهیم/4).
«ما هیچ پیامبرى را نفرستادیم مگر آن که او به زبان قوم خود سخن مى گفت تا دستورهاى الهى را براى آنان بیان کند پس خدا هر کس را بخواهد هدایت مى کند و هر کس را بخواهد گمراه مى سازد و او خداى توانا و حکیم است».
د: (أَفَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَیَهْدى مَنْ یَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نفسکَ عَلَیْهِمْ حَسَرات إِنَّ اللهَ عَلیمٌ بِما
یَصْنَعُونَ)(فاطر/8).
«آیا کسى که کارهاى زشت خود را زیبا مى بیند(مانند کسى است که به زشتى کارهاى خود اعتراف دارد و آنها را زشت مى بیند؟!) خدا هر که را مى خواهد گمراه مى کند و هر که را مى خواهد هدایت مى نماید پس تو (اى پیامبر) بر گمراهى آنان حسرت مخور زیرا خدا از آنچه آنان انجام مى دهند آگاه است».
هـ: (وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِ آیاتِنا صُمٌّ بُکُمٌ فِى الظُّلُماتِ – مَنْ یَشأ الله یُضْلِلْهُ وَمَنْ یَشأْ یَجْعَلْهُ عَلى صِراط مُسْتَقیم)(انعام/39).
«کسانى که آیات ما را تکذیب کردند کر و لالند و در تاریکى هاى (جهل و الحاد) قرار دارند خدا هر کس را مى خواهد گمراه مى سازد و هر کس را مى خواهد در راه راست قرار مى دهد».
و:(وَلَوْ شاءَ اللهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَلکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَیَهْدى مَنْ یَشاءُ وَلَتُسْئَلُنَّ عَمّا کُنْتُمْ تَعْمَلُون)(نحل/93).
«اگر خدا اراده مى کرد شما را یک امت قرار مى داد(که همگى مؤمن باشید) ولى هر کس را بخواهد گمراه مى کند و هر کس را بخواهد هدایت مى نماید و بدون شک شما نسبت به کارهایتان بازخواست مى شوید».
1) نظیر این آیه در سوره هاى دیگر قرآن نیز آمده است از جمله به: اعراف/178; زمر/36ـ 37 رجوع نمایید.
