در پاره اى از روایات، نظریه «امر بین امرین» اندیشه اى ظریف و دقیق
قلمداد گردیده که به خاطر پیچیدگى و لطافت آن; از تفسیر و تبیین آن براى سؤال کننده، خوددارى شده است.
راوى گوید به امام صادق (علیه السلام)گفتم آیا خداوند بندگان را به انجام گناهان مجبور نموده است در پاسخ فرمود: خدا غالب تر و قاهرتر از آن است که با بندگان خود چنین کند.
راوى: انجام کارها را به آنان واگذار کرده است؟
امام (علیه السلام): خدا تواناتر از آن است که کار را به آنها وانهد.
راوى: پس واقعیت درباره افعال انسان چیست؟
امام (علیه السلام): پس از آن که دو یا سه بار دست خود را برگردانید فرمود: اگر پاسخ آن را بگویم، نخواهى پذیرفت؟(1)
در حدیث دیگر نیز نظیر همین پرسش و پاسخ انجام گرفته با این تفاوت که در پاسخ سومین پرسش فرمودند:
«لطفٌ مِنْ رَبِّکَ بَیْنَ ذلِک»(2) یعنى : لطفى است از خداوند که میان این دو (جبر و تفویض) تحقق یافته است.
مقصود امام (علیه السلام) از«لطف» معنى کلامى و معروف آن (آنچه بنده را به اطاعت و بندگى نزدیک مى کند و از معصیت دور مى سازد) نیست، بلکه مقصود لطافت و ظرافت نظریه اى است که حد وسط و راه اعتدال مى باشد که فهم و درک آن از قلمرو افکار ناآزموده فراتر بوده و کارى خردمندانه و ظریف
است(3) شاهد بر این مطلب روایت دیگرى است که درک این نظریه که واسطه میان جبر و تفویض است به آگاهان از رازهاى آفرینش اختصاص داده شده است.(4)
1) توحید صدوق، ص 363، باب 59، حدیث18. «فَقَلَّبَ یَدَهُ مَرَّتین أو ثلاثاً ثُمَّ قال: لَوْ أَجَبْتُکَ لَکَفَرت به»; اصول کافى، ج1، باب جبر و قدر، روایت 10.
2) اصول کافى، ج1، باب الاستطاعة، حدیث8.
3) شرح اصول کافى، ملاصدرا، ص 413.
4) اصول کافى، ج1، باب الاستطاعة، حدیث2، «لا یعلَمُها إلاّ العالم».
