درباره‌ى نخستین مسئولیت بشر، که همان مسئولیت در برابر خداست سخن گفتیم، اکنون به تبیین دومین مسئولیت او که همان مسئولیت در برابر مردم و جامعه است مى‌پردازیم:
دین در اجتماع
این‌که گفته شد، هدف از بعثت پیامبران در توحید-با شاخه‌هاى مختلف آن-خلاصه مى‌شود بدان معنا نیست که دین در عقیده و اندیشه خلاصه مى‌شود و نقشى در اجتماع، اقتصاد، سیاست، تربیت و اخلاق، ندارد، بلکه به حکم این‌که
هر نوع قانونگذارى باید مشروعیت خود را از وحى بگیرد، طبعا در هرجا که بشر نیاز به قانون و جعل مقررات دارد، باید از وحى الهام بگیرد و مورد امضاى او باشد و به خاطر همین‌که دین، بالأخص دین اسلام، در همه ی صحنه‌هاى اجتماعى حاکم است و در مسایل فردى و دعا و نیایش، خلاصه نمى‌شود، یک نگاه به فقه اسلامى ما را به گسترش برنامه‌هاى آن آشنا مى‌سازد، و اندیشه‌ى کسانى را که فقط دین را در سعادت اخروى خلاصه کرده، بى‌مورد ساخته و یادآور مى‌شود، سعادت اخروى از سعادت دنیوى مى‌گذرد، و سعادت دنیوى نیز، از نظر کلیّات، در گرو دین و مذهب است.
روشن‌ترین گواه بر حضور اسلام در صحنه، آیات و روایاتى است که در غالب موضوعات اجتماعى سخن گفته و ضوابط و قوانینى براى آنها وضع کرده است. ما در اینجا به صورت گذرا بسیارى از این عناوین را یادآور مى‌شویم که هر یک براى خود ابواب و فصول و زیرمجموعه‌هاى فراوانى دارد و کسانى که با فقه اسلامى آشنا هستند این مطلب را بهتر لمس مى‌کنند، اینک این عناوین:
1. احکام خرید و فروش.
2. شرایط معامله‌کنندگان.
3. شرایط عوضین.
4. معاملاتى که در آنها براى طرفین یا یک طرف، خیار و اختیار هست.
5. اقسام ربا و احکام آن.
6. بیع صرف و سلم.
7. احکام یک رشته عقود و ایقاعات از قبیل: شفعه، صلح، اجاره، جعاله، عاریه، مضاربه، مزارعه، مساقات، شرکت، قسمت، دین، قرض، رهن، حجر، ضمان، کفالت، وقف، حبس، وصیت.
8. در مورد خانواده و در موضوعات مربوط به آن احکام فراوانى دارد، از قبیل: مصاهره، عدّه، عیوب، مجوّز فسخ، نفقه، احکام طلاق، احکام ارث.
9. در مورد مسایل سیاسى و قضایى در موضوعاتى مانند: قضاوت، شهادت، حدود، دیات، امور حسبیه و شرایط حاکم و غیره ضوابطى مقرر نموده است.
10. در مورد بهره‌گیرى از طبیعت درباره‌ى خوردنى‌ها و نوشیدنى‌ها، حلال‌ها و حرام‌ها بحث‌هاى گسترده دارد.
آیات و روایاتى که در این‌باره وارد شده است حاکى از آن است که اسلام به صورت یک دین جامع و ناظر به کلیه‌ى امور اجتماعى، فروفرستاده شده و نعوذ باللّه منحصر به گوشه‌هاى مسجد و درون خانه نیست، بالأخص اگر بخش جهاد و دفاع فقه اسلامى مدّنظر قرار بگیرد.
در مورد احکام فقهى که غالبا مربوط به موضوعات اجتماعى است قریب به 50 هزار روایت-با حفظ مکررات-وارد شده و با این تشریع گسترده چگونه مى‌توان آن را تنها به سعادت اخروى منحصر کرد؟!
