مراحل تاریخى نظریه «کسب»

از بررسى تفسیرهاى مختلف پیرامون نظریه کسب، استفاده مى شود که این نظریه مراحل چهارگانه اى را طى نموده است که عبارتند از:

1. مرحله طرح و ابتکار.

2. مرحله تقریر و تبیین.

3. مرحله تطور و تکامل.

4. مرحله انکار و گرایش به نظریه مقابل.

این مراحل چهارگانه هر چند از نظر زمان بندى به ترتیب فوق انجام نگرفته است ولى از زمان ظهور این اندیشه تاکنون که متجاوز از ده قرن مى گذرد، مراحل یاد شده بر آن گذشته است.

1. طراحان یا مبتکران آن عبارتند از: حسین نجار، ضرار بن عمرو، حفص بن فرد، و اخیراً ابوالحسن اشعرى.

2. تبیین کنندگان نظریه از طریق تشبیه و تمثیل، بدون آن که در آن تغییرى ایجاد نمایند، عبارتند از صاحب نظرانى چون: غزالى، تفتازانى.

3. کسانى که در تطور و تکامل آن سعى و کوشش نموده اند; عبارتند از: قاضى ابوبکر باقلانى، لسان الدین خطیب و کمال بن همام نویسنده کتاب «المسایره» متوفاى سال 861.

4. منکران نظریه «خلق اعمال» و «کسب» از متکلمان و دانشمندان اشعرى مانند «امام الحرمین» در گذشته و «شیخ محمد عبده» در عصر اخیر که هر یک با تحلیل خاصى به انکار آن پرداخته و آن را صحیح ندانسته اند.

با توجه به این مقدمه مى توان نقش هر یک از افراد را درباره این نظریه باز یافت و این مظلب را از آن نظر یادآور شدیم که خواننده گرامى پیش از مطالعه وتفسیر ، موضع هر فردى را نسبت به نظریه آشنا باشد.

نخست به پاى بحث یکى از طراحان نظریه که شیخ ابوالحسن اشعرى است، مى نشینیم: