مبادى اختیارى و غیر اختیارى افعال

فخر رازى که از متکلمان معروف مکتب اشعرى به شمار مى رود در این مسأله به شیوه اى خاص اندیشیده است وى نخست درباره چگونگى پیدایش کارهاى انسان مى گوید:

این مسأله شگفت آور است، زیرا وجوه و دلایلى که هر یک از موافقان و مخالفان مى توانند به آنها تمسک جویند متعارض مى باشند، طرفداران جبر مى گویند ترجیح فعلى بر ترک آن مرجح مى خواهد و آن مرجح از جانب انسان نیست، دلیل طرفداران «قدر» این است که اگر انسان بر افعال خود توانایى نداشته باشد مدح و ذم و امر و نهى او پسندیده نیست و این دو دلیل از بدیهیات مى باشند آنگاه به برخى از دلایل برهانى و خطابى دو طرف اشاره کرده و اضافه مى کند در قرآن نیز آیات بسیارى وجود دارد که دو گروه توهم نموده اند که بر نظریه آنها دلالت دارد سپس مى گوید: مذهب ما(اشاعره) بر مذهب گروه مقابل «قدریه» برترى دارد زیرا انکار اصل «مرجح» باب اثبات صانع را مسدود مى کند آنگاه نظریه خود را چنین ابراز مى کند: به نظر ما حق در این مسأله آن است که برخى از پیشوایان دین گفته اند که نه جبر صحیح است و نه تفویض و نظریه صحیح «امر بین امرین» است زیرا «مبادى قریبه» کارهاى انسان در قلمرو قدرت و اراده او قرار دارد و مبادى بعیده آن از قدرت و اراده او بیرون است و او نسبت به آنها عاجز و مضطر مى باشد پس انسان در حقیقت مضطر است و به ظاهر مختار و آزاد مى نماید مانند قلمى که در دست نویسنده است.(1)

1) بحارالانوار، ج5، ص 82.