بر خلاف گفته برخى از صاحب نظران :«در میان آیاتى که اراده خدا را بیان نموده اند نمى توان به عنوان نمونه ولو یک آیه را در آنها پیدا کرد که اراده خدا را به کارهاى اختیارى انسانها مربوط سازد»(1) در قرآن آیات چندى یافت مى شود
که با صراحت تمام بر تعلق اراده خدا، به افعال اختیارى انسان گواهى مى دهند و اینک نمونه هایى از این آیات:
1. (وَما تَشاؤنَ إِلاّ أَنْ یَشاءَ اللهُ رَبُّ الْعالَمین) (تکویر/29، دهر/30).
«نمى توانید چیزى را اراده کنید مگر آن که خدا بخواهد».
جالب توجه این که این آیه، که در دو جاى قرآن آمده است ناظر به این است که قرآن کتاب هدایت و آیین سعادت مى باشد و هر کس بخواهد راه مستقیم به سوى خدا را برگزیند، مى تواند پیرو آیین قرآن گردد و از آنجا که ممکن است تصور شود که انسان در این اراده و خواست مستقل است در این آیه (وَما تَشاؤن إِلاّ أَنْ یَشاءَ الله) نادرستى این تصور بیان شده است که انسان در افعال ارادى خود وابسته و نیازمند به خدا بوده و اراده او به مشیت خداوند منتهى مى گردد.
بنابراین کارهاى اختیارى انسان همان گونه که بدون واسطه مورد اراده و خواست خدا واقع نشده است (آن گونه که جبریون پنداشته اند) ولى به طور کلى نیز از قلمرو اراده خدا بیرون نیست (آن گونه که مفوضه انگاشته اند) بلکه انسان خود بر کارهاى اختیارى خویش اراده دارد لکن اراده اى وابسته و غیر مستقل.(2)
2. (وَما کانَ لِنَفْس أَنْ تُؤْمِنَ إِلاّ بِإِذْنِ اللهِ…) (یونس/100).
«هیچ انسانى ممکن نیست ایمان بیاورد مگر به اراده و خواست خدا».
این آیه نیز یک اصل کلى را در نظام آفرینش بازگو مى نماید و آن این که
در کشور وجود و نظام هستى کسى جز خدا، فاعلیت اصیل و مستقل ندارد و اگر برخى از پدیده ها آثار و افعالى دارند به اذن و مشیت الهى مى باشد و یکى از رخدادهاى این نظم، ایمان به خدا از روى اراده و اختیار است، و سبب و عامل پیدایش آن، که انسان و قدرت و اراده اوست تنها به اذن و اراده خدا مى تواند به عنوان عامل و مؤثر آن به شمار آید.(3)
3.(ما قَطَعْتُمْ مِنْ لینَة أَوْ تَرَکْتُمُوها قائِمَةً عَلى أُصولِها فَبِإِذْنِ اللهِ وَلِیُخّزِیَ الْفاسِقین) (حشر/5).
«هر نخلى را که بریدند و یا آن را بر ریشه هاى خود رها کردید، همگى به اذن خداوند بوده است».
معلوم است که بریدن و نبریدن نخلها به عنوان نمونه گفته شده است و در حقیقت هدف آیه بسیار گسترده تر است و آن این که بشر آگاه باشد که افعال و کردار او بدون مشیت و اذن خداوند صورت نمى پذیرد.
مضمون آیه بالا در آیات دیگرى از قرآن نیز بیان گردیده است.(4)
1) جبر و اختیار، ص 220، محمد تقى جعفرى.
2) تفسیر «المیزان»، ج20، ص 143ـ 220.
3) مدرک قبل، ج10، ص 120.
4) بقره/149، 251; اعراف/58; انفال/66; آل عمران/49; نساء/64و.
