هدایت و ضلالت دو فعل الهى است که شامل حال دو گروه از بندگان مى گردد، ولى شمول این دو فعل بر هر یک از دو گروه، به آن معنى نیست که بى علت و ملاک، گروهى در پوشش هدایت و گروهى دیگر در پوشش ضلالت قرار گیرند، بلکه قرآن در ضمن تقسیم بندگان خدا به هدایت یافته و گمراه، عواملى را یادآور مى شود که ملاک شمول یکى از این دو فعل، بر آنها مى گردد، یعنى بندگان خدا قبلاً فعلى را انجام مى دهند یا خود را به صفتى مى آرایند که مشمول هدایت یا ضلالت از جانب خدا مى شود.
شناخت عوامل هدایت و ضلالت که همگى در اختیار انسان است راه را براى حل مشکل جبر در مسأله هدایت و ضلالت هموار مى سازد، ما در این بخش، نخست عوامل هدایت و انگیزه هاى شمول لطف الهى و سپس به علل ضلالت که سبب نزول نقمت و خذلان از جانب خدا مى شوند، اشاره مى کنیم تا روشن شود این خود انسان است که که در سایه یک رشته عوامل اختیارى، خود را در پوشش یکى از این دو فعل قرار مى دهد. اینک نخست به عوامل هدایت سپس به عوامل ضلالت اشاره مى کنیم:
