مسئله جبر و اختیار از مسائل عمیق فلسفی است که مورد علاقه همگان می باشد، در حالی که غالب مسایل فلسفی فقط برای گروه خاصی مطرح است. به خاطر کششی که همه انسانها به مسئله جبر و اختیاردارند، این مسئله حالت همگانی پیدا کرده،و عقاید گوناگونی در رابطه با آن ابراز شده و هر کس به نوعی، حس کنجکاوی خود را، قانع ساخته است. برخی از مردم هر نوع مسئولیت را از خود سلب کرده و خود را آلت دست بخت و سرنوشت ساخته اند و برخی از حکیمان نیز ناخود آگاه، بر این اندیشه صحه گذارده، گفته اند:
کوکب بخت مرا هیچ منجم نشناخت
یارب از مادر گیتی به چه طالع زادم
در حالی که برخی دیگر با دید بهتر به این مسئله نگریسته و از افقی بالاتر بر اعمال خویش نظر افکنده، خود را مسئول اعمال خویش دانسته اند و هر نوع سیه روزی و تیره بختی را معلول رفتارهای ناهنجار خود معرفی کرده اند، و در پاسخ اندیشه پیشین می گویند:
تو خود گر کنی اختر خویش را بد
مدار از فلک چشم نیک اختری را
علاوه بر نگرش عمومی مردم و جامعه نسبت به مسئله جبر و اختیار، این که: عالمان و دانشمندان علوم مختلف با توجه به رشته تخصصی خود، به این مسئله نظر
افکنده و قضاوت کرده اند. حکیمان و فلاسفه از دیدگاه مسائل فلسفی؛ متکلمان و علمای دینی با توجه به قواعد و اصول کلامی، و گروهی از دانشمندان علوم طبیعی از زوایای قوانین طبیعی به آن نگریسته اند. حتی فراتر از این، روانشناسان از زاویه روانشناسی و جامعه شناسان از دیدگاه اصول جامعه شناسی به آن نظر افکنده اند.
در حقیقت مسئله جبر و اختیار یک مسئله استثنایی و شگفت انگیز در میان مسایل کلی فلسفی و کلامی است؛ زیرا هم مورد توجه توده مردم است و هم مورد علاقه متفکران و اندیشمندان؛ و سرانجام متفکران با مبانی و روشهای ویژه خود به تحلیل و تفسیر آن پرداخته اند.
بررسی همه جانبه این مسئله نیاز به نگارش کتاب جداگانه دارد و چون هدف مقاله، طرح این مسئله در دایره «تعارض علم و دین» است، از مباحث تفصیلی آن خودداری می کنیم. (1) یعنی مجبور یا مختار بودن را- که از آن در کلام جدید و یا به تعبیر صحیح تر در فصل مسایل جدید در علم کلام به عنوان «رابطه انسان با طبیعت» یاد می شود- با توجه به قوانین طبیعی که مورد قبول علم می باشد، مورد بررسی قرار می دهیم.
1) مسئله جبر و اختیار در مورد رفتار انسان، در کتاب «جبر و اختیار» از زوایای گوناگون مورد بحث قرار گرفته است. کسانی که علاقمندند نسبت به این مسئله بررسی جامعی داشته باشد، به کتاب «جبر و اختیار» بحثهای نگارنده، نگارش آقای علی ربانی گلپایگانی، چاپ انتشارات توحید؛ مراجعه کنند.
