واژه ی عبادت در متون اسلامی(1) سه معنا دارد:
1- همه ی کارهایی که انسان طبق برنامه ی انبیای الهی موظف به انجام آنهاست، مانند فکر کردن درباره ی هستی و منشأ آن، کمک به نیازمندان، تلاش برای کسب و کار و تحصیل نان و حتی نرم سخن گفتن با دیگران و بالأخره انجام هر کاری که عقل آن را شایسته می داند.
2- همه ی اعمالی که در مکتب انبیاء مشروط به نیت و قصد قربت است، مانند نماز، روزه، حج و سایر فرایض مذهبی که در صورتی حقیقت این اعمال تحقق می یابد که برای خدا انجام شود.
3- اعمالی که بین انسان و خدا رابطه ی حضوری برقرار می سازند و حقیقت آن اعمال جز توجه به خدا و احساس حضور او نیست، مانند نماز و دعا که درباره ی فلسفه ی نماز در قرآن کریم آمده: «اقم الصلاة لذکری»(2) نماز بخوان تا یاد من باشی.
معنای اول عام، معنای دوم خاص و معنای سوم اخص از همه ی معانی عبادت است. واژه ی «ذکر» نیز دارای همین معانی است.
از دیدگاه روایات اسلامی، مطلق عبادت و ذکر، خصوصا معنای دوم و بالأخص معنای سوم آن، میکرب بیماری های روانی را نابود می کنند و زمینه ی تولید و رشد میکرب های جدید را از بین می برند. هنگامی که میکرب ها در جان آدمی تولید می شوند و زمینه ی رشد پیدا می کنند که انسان به یاد خدا نباشد و خود را در حضور او نبیند. قرآن کریم در این باره می فرماید:
و لا تطع من أغفلنا قلبه عن ذکرنا و اتبع هواه. (کهف: 28)
اطاعت مکن از کسی که قلب او را از یاد خود غافل کرده ایم و او پیرو هوس خود شده است.
و من یعش عن ذکر الرحمن نقیض له شیطانا فهو له قرین. (زخرف: 36)
کسی که از یاد خدای مهربان اعراض کند شیطانی بر او گماریم که قرین و همنشین او گردد.
از این آیات بر می آید که میکرب هوس و شیطان در صورتی در عروق جان نفوذ می کنند که انسان به یاد خدا نباشد و خود را در حضور او احساس نکند. زیرا با احساس حضور خدا، آدمی هوس مخالفت با او نمی کند و گوش به وسوسه های شیطان فرا نمی دهد و به گفته ی امام علی علیه السلام:
ذکر الله مطردة الشیطان.(3)
یاد خدا وسیله ی راندن شیطان است.
به همین جهت، امام (ع) در سخنی دیگر یاد خدا را داروی انواع بیماری های روانی می داند و می فرماید:
ذکر الله دواء اعلال النفوس.(4)
یا خدا داروی انواع بیماری های جانهاست.
و در دعای کمیل نیز می خوانیم:
یا من اسمه دواء و ذکره شفاء.
ای کسی که نامش دارو و یادش درمان است.
1) نگاه کنید به میزان الحکمه، جلد 6، صفحه ی 16، «انواع العبادة».
2) طه: 14.
3) غررالحکم، شماره ی 5162.
4) غررالحکم، شماره ی 5169.
