نخستین آیه به عنوان معرّفى ذات مقدّس خداوند، مىگوید: «او کسى است که دریاها را مسخر شما کرد»: وَ هُوَ الَّذِىْ سَخَّرَ الْبَحْرَ
این تعبیر نشان مىدهد که دریا با تمام وجودش در خدمت انسان است؛ و به راستى چنین است. نخستین جوانه حیات در دریاها آشکار شد، و در گذشته و امروز دریا منبع مهمّى براى انواع نیازمندىهاى بشر و ادامه حیات او بوده است.
در ادامه این آیه روى سه موضوع تکیه شده:
نخست اینکه: انسان مىتواند گوشت تازه از دریا به دست آورد: لِتَأْکُلُوا مِنْهُ
لَحْماً طَرِیّاً
گوشت فراوانى که هرگز زحمت پرورش آن را نکشیده؛ و در بسیارى از نقاط روى زمین به صورت کاملًا تازه در اختیار انسانها قرار مىگیرد.
تکیه روى طراوت و تازگى این گوشت علاوه بر اشاره به لطافت فوق العاده گوشت ماهىها، این نکته را یادآور مىشود که در آن عصر و زمان که به خاطر مشکلات به دست آوردن گوشت تازه، از گوشتهاى کهنه استفاده مىکردند این نعمت اهمّیّت خاصّى داشت؛ و در عصر و زمان ما نیز که به جهات دیگرى گوشتهاى کهنه و یخ زده فراوان است نیز اهمّیّت این تعبیر برجا است.
بعضى از مفسّران گفتهاند: این تعبیر اشاره به قدرت نمائى خداوند در زمینه آفرینش گوشتهاى لطیف و خوش طعم در آبهاى شور و تلخ است. (1)
تعبیر به «لحم»: «گوشت» ممکن است اشاره به این باشد که قسمت عمده ماهى گوشت است و استخوان بسیار کمى دارد؛ برخلاف بسیارى از حیوانات دیگر.
با توجّه به اینکه در عصر ما مسأله استفاده از ماهىها براى تغذیه بشر مورد توجّه بیشترى، (به خاطر کمبود مواد غذائى) قرار گرفته؛ اهمّیّت این نعمت الهى روشنتر مىشود.
دوّمین منفعت دریا را استخراج وسائل زینتى و جواهرات مخصوص ذکر مىکند وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُوْنَها
گوئى مىفرماید: از ضرورىترین مواد غذائى تا نیازهاى غیر ضرورى و تزیینى از دریا استخراج مىشود، و همه در اختیار شما است.
در مورد سوّمین منفعت دریاها، پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم را مخاطب ساخته مىفرماید:
«کشتىها را مىبینى که در دریا سینه آب را مىشکافند و به پیش مىروند» وَ تَرى الْقُلْکَ مَواخِرَ فِیْهِ
«خدا این نعمتها را به شما داده است تا از فضلش بهره گیرید، شاید شکر
نعمتهایش را بجا آورید» وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُروُنَ
براى اینکه کشتىها بتوانند از اقیانوسها و دریاها به عنوان مهمترین راه حمل و نقل مال التّجارهها و مسافرت انسانها استفاده کنند؛ باید امورى دست به دست هم دهد:
کیفیّت و قوانینى بر مواد سنگین و سبک حاکم باشد که آن را روى آب نگهدارد. لغزندگى آب، و بادهاى منظّمى که بر صفحه اقیانوسها مىوزد، و عمق کافى دریاها دست به دست هم دهد تا کشتىهاى غول پیکر بتوانند بر صفحه اقیانوسها حرکت کنند. کشتىهایى که با استفاده از نیروى بخار به صورت عظیمترین صنایع بشر در آمده، و گاه یکى از آنها به عظمت یک شهر است و مىتواند کارى را که ده‌ها هزار اتومبیل انجام مىدهند به تنهایى انجام دهد. (کشتىهاى پانصد هزار تنى به اندازه پنجاه هزار اتومبیل ده تن، بار با خود مىبرد!)
این مسأله به اضافه مسأله استخراج انواع مواد غذائى و غیر غذائى و زینتى، دلیل روشنى است بر علم و قدرت خالق جهان که این همه نعمت را به رایگان در اختیار انسانها قرار داده است.
—
در دوّمین آیه همان نعمتهاى سه گانهاى را که در آیه قبل به آن اشاره شده بود (گوشت تازه، وسائل زینتى، حرکت کشتىها بر صفحه دریاها) نیز تکرار شده و روى آنها تکیه نموده است. با این تفاوت که در آغاز آیه به دریاهاى آب شیرین و آب شور اشاره مىکند؛ و مىگوید: «این دو دریا … که یکى آبش شرین و نوشیدنش خوشگوار است و این یکى شور و تلخ و گلوگیر است یکسان نیستند» وَ ما یَسْتَوِى الْبَحْران هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ
گرچه اکثر دریاهاى روى زمین دریاهاى آب شورند؛ ولى دریا و دریاچههاى آب شیرین نیز کم نیستند که نمونههاى متعدّدى از آن در ایالات متحده دیده مىشود، و مورد استفاده فراوان است. بعلاوه نهرهاى عظیمى که به
دریاى شور مىریزند و در آن پیشروى کرده، آبهاى شور را عقب مىزنند و تا مدت زیادى با آن مخلوط نمىشوند عملًا دریاى آب شیرینى تولید مىکنند که در موقع جزر و مد، سواحل زیادى را آبیارى کرده، و باغات و مزارع عظیمى را پرورش مىدهند.
فخررازى در تفسیر خود این دو دریاى آب شور و شیرین را اشاره و تمثیلى براى مؤمنان و کافران مىشمارد. ولى دقت در لحن آیات نشان مىدهد که ناظر بر این معنى نیست؛ بلکه هدف بیان آیات و نشانههاى الهى در پهنه آفرینش است.
—
در سومین آیه سخن از تسخیر دریاها براى انسان است اللهُ الَذِّى سَخَّرَلَکُمْ الْبَحْرَ.
ولى از میان برکات مختلف دریا، تنها روى مسأله کشتیرانى تکیه شده است؛ که در آیات قبل نیز به آن اشاره شده بود.
—
در چهارمین آیه، کشتىهاى عظیمى را که همچون کوههاى متحرّک بر صفحه دریاها ظاهر مىشوند از آیات و نشانههاى خدا شمرده؛ و مىگوید: وَ مِنْ آیاتِهِ الْجَوارِ فِى الْبَحْرِ کَاْلأَعْلامِ
راستى چه کسى اقیانوسها را با این وسعت و عمق و ویژگىها آفرید؟ چه کسى به چوب و آهن این خاصّیت را بخشید که بر صفحه آب ثابت بماند؟ و چه کسى به بادها دستور داده است که به صورت منظّم بر صفحه دریاها بوزند، و به انسان اجازه دهند تا از هر نقطهاى به نقطه دیگر که مایل است برود، و میلیونها میلیون ثروت و سرمایه را از طریق دریا جابجا کند؟
آیا این نظام متقن و محکم، و همچنین نظامى که بر نیروى بخار و برق حاکم است؛ دلیل روشنى بر علم و حکمت پروردگار نیست؟
در اینجا قرآن مجید کشتىهاى بزرگ را به «اعْلام» تشبیه مىکند. «اعْلام»
جمع «عَلَم» (بر وزن قلم) به گفته راغب در مفردات در اصل به معنى اثرى است که از آن به وجود چیزى علم حاصل مىشود؛ مانند: نشانههایى که بر جادّهها قرار مىدهند، و پرچم لشکر، و کوه را از این جهت علم نامیدهاند که نشانه روشنى است که از دور نمایان است؛ و کشتىهاى بزرگ از این جهت به کوهها تشبیه شدهاند که همچون کوه از دور نمایان هستند.
جالب اینکه قرآن به دنبال این آیه مىگوید: اگر خدا اراده کند باد را ساکن مىسازد تا کشتىها بر پشت دریا متوقف مانند» انْ یَشَأْیُسْکِنِ الرِّیْحَ فَیَظْلَلْنَ رَواکِدَ عَلى ظَهْرِهِ
یا اگر بخواهد مىتواند بادها را چنان نامنظم و درهم و برهم قرار دهد که نه تنها هیچ کشتى به مقصد نرسد؛ بلکه همه را در دریا غرق و واژگون کند. لذا در پایان آیه باز تأکید مىکند که «در این امر نشانههایى است براى صابران شکرگزار»: انَّ فِى ذلِکَ لَایاتٍ لِکُلِّ صَبّارٍ شَکُوْرٍ
آنها که با صبر و حوصله این آیات آفاقى را پىگیرى کرده؛ و بعد از درک حقیقت در مقام شکرگزارى بر مىآیند، و سربر آستان با عظمت حق مىنهند.
—
در پنجمین آیه نیز به همین مطلب، یعنى حرکت کشتىها در دریاها به عنوان یکى از نعمتهاى بزرگ خدا اشاره کرد؛ با این تفاوت که مىگوید: هدف از اعطاى این نعمت این بوده است که خداوند بعضى از آیاتش را به شما نشان دهد لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیاتِهِ
—
به همین جهت در ششمین آیه که بحث از هفت نشانه از نشانههاى حق به میان مىآورد؛ سومین نشانه را کشتىهاى ذکر مىکند که در دریاها به سود انسانها به حرکت در مىآیند: وَالْفُلْکِ الَّتى تَجْرى فِى الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النّانسَ
در پایان آین آیه تأکید مىکند که در این امور نشانههایى از ذات پاک خدا و یگانگى او است براى مردمى که تعقّل مىکنند» لَایاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ
—
در هفتمین آیه تکیه بر ربوبیت خداوند مىکند؛ و مىگوید: شما به سراغ بتها نروید، بتها پروردگار شما نیستند؛ «پروردگار شما کسى است که کشتى را در دریا به سود شما با ملایمت و مداومت به حرکت در مىآورد» رَبُّکُمُ الَّذِى یُزْجِى لَکُمُ الْفُلْکَ فِى الْبَحْرِ
در اینجا به تعبیر تازهاى برخورد مىکنیم: «یُزْجى» از مادّه «ازجاء» به طورى که در مصباح اللّغه آمده است به معنى راندن چیزى با ملایمت و نرمش است؛ و از مقائیس اللّغه استفاده مىشود که به معنى راندن مداوم و مستمرى مىباشد؛ و این دو نکته در حرکت کشتىها بر صفحه اقیانوسها قابل توجّه است.
مخصوصاً در کشتىهاى بادبانى، معمولًا بادها با ملایمت و به طور مداوم کشتىها را به نرمى و به طور مستمر به حرکت در مىآورد.
اگر بادها داراى نوسان شدید بودند، و یا استمرار نداشتند؛ دائماً کشتى را با تکانهاى شدید و لرزهها مواجه مىساختند؛ و گاه نیز در وسط دریا متوقّف و سرگردان مىکردند. این تعبیر قرآن اسرار تازهاى از این آیت الهى را نشان مىدهد.
به این ترتیب از مجموع آیات فوق، فوائد مختلفى براى آفرینش دریاها استفاده مىشود که هر کدام آیتى از آیات او است. مخصوصاً حرکت کشتىها با آن نظام حساب شده بر صفحه اقیانوسها.
همیشه اهمّیّت یک نعمت را در صورت فقدان آن باید جستجو کرد. اگر دریاها نبودند نه تنها قسمت مهم مال التّجارهها که از طرق آبى حمل مىشود راکد مىماند، که مقدار زیادى از مواد غذائى و صنعتى و زینتى نیز از میان مىرفت؛ و از همه مهمتر، نه ابرى بر مىخواست، و نه بارانى مىبارید، و هواى خشک و سزان همه موجودات زنده را به نابودى مىکشانید.
—
1) روح المعانى، جلد 14، صفحه 102.
