اشعرى در کتاب کلامى خود «اللمع» دو دلیل عقلى بر اثبات این که افعال اکتسابى انسان مخلوق خدا است آورده است ما در اینجا دومین دلیل عقلى وى را که روشنتر است به صورت فشرده یادآور مى شویم و در آینده در فصل مربوط به کسب به تفصیل از آن سخن خواهیم گفت.
وى مى گوید: اگر دلیل بر این که افعال اضطرارى انسان مخلوق خدا است، حدوث آنها و یا احتیاج آنها به مکان و زمان مى باشد، این دلیل در افعال اکتسابى هم وجود دارد بنابراین همان گونه که فاعل حرکتهاى اضطرارى انسان خدا است، فاعل حرکتهاى اکتسابى او نیز خدا مى باشد.(1)
پس از اشعرى صاحب نظران طرفدار مکتب او، این دلیل عقلى را به صورت عالمانه تر و بر اساس یک اصل مسلم کلامى که همان عمومیت قدرت خدا است پى ریزى کردند.
فخر رازى (546ـ 606) در کتاب محصل تحت عنوان «الله تعالى قادر کلّ المقدورات فى مذهب أصحابنا» دلیل عقلى آن را چنین بیان مى کند:«ملاک چیزى که در نزد همگان مقدور خدا است و همه طوایف در مقدور و مخلوق بودن آن برا ى خدا اتفاق نظر دارند، همان ممکن بودن آن است(امکان به معناى فقد کمال و داشتن حاجت و نیاز به فاعل است) هرگاه ملاک در هر چیزى که به طور مسلم مخلوق خدا است، امکان باشد، این امکان میان همه ممکنات مشترک است از این جهت باید تمام ممکنات را در این مورد یکسان تلقى کرد و گفت همه ممکنات از آن جمله ذات انسان و فعل
او مخلوق و مقدور خدا است و در غیر این صورت به تبعیض بى جهت قائل شده ایم».(2)
1) اللمع، ص 74.
2) تلخیص محصل، ص 298; اربعین رازى، ص 232; شرح مواقف، ج8، ص 60; شرح مقاصد، ج2، ص 127; شرح تجرید قوشچى، ص 410.
