در تکمیل این بحث یادآور می شویم، در این که جهان طبیعت از نظم و قانون دقیق پیروی می کند که جلوه هایی از آن در پرتو علوم طبیعی آشکار گردیده است، جای تردید نیست؛ هم چنین که در این که مواد و ذرات مختلف تشکیل دهنده موجودات مادی، آثار مختلفی دارد و ترکیب های آنها مایه ی آثار مختلف می گردد، نیز جای تردید نیست؛ اکنون می گوییم در تفسیر آفرینش و نظم و قوانین شگفت آور آن دو احتمال قابل فرض است:
1- همه چیز معلول تصادف و ترکیبات خود به خودی ماده است و به اصطلاح، تنها علت مادی برای پیدایش حوادث و نظم شگفت آور آنها کافی است و به علت محاسب و اندازه گیر نیازی نیست.
2- آفرینش و قوانین دقیق و ثابت آن معلول اراده، علم، قدرت و حکمتی برتر است و او مبدأ فاعلی عالم است و ورای اتم ها و ترکیب آنها، محاسب و اندازه گیرنده ای وجود دارد.
فرض نخست، مورد قبول مادّیگرایان و فرض دوم مورد قبول خدا پرستان است. اکنون باید عقل و اندیشه را به داوری فراخواند تا میان دو فرض پیشین قضاوت و داوری نماید، این جا دیگر نمی توان با تجربه و آزمایش و ابزارهای علمی به کاوش و تحقیق پرداخت، یگانه ابزاری که در این مورد می تواند کار پژوهش و تحقیق را
انجام دهد، عقل سلیم و فطرت نیالوده و ضمیر پیراسته از تعصب و لجاجت است.
به دیگر سخن، آثار گوناگون در طبیعت، مربوط به ترکیبات مختلف اتم ها است، ولی باید دانست هر ترکیبی مایه ی این جلوه نیست، بلکه ترکیب های حساب شده ای که در آن انسجام و هماهنگی کاملاً رعایت شده باشد، سبب پیدایش این تجلیات است. محاسبه و اندازه گیری در ترکیب اتم ها، نشانه ی دخالت فاعلی است که از روی شعور و خرد کار کرده است وگرنه، ترکیب مختلف اجزای جهان ماده می تواند میلیون ها صورت داشته باشد که فقط یکی از آنها مایه ی این تجلی ها است.
درست است که جمله ی «سقراط پزشک بود» زائیده ی ترکیب دوازده حرف است، اما نه هر ترکیب، بلکه ترکیب حساب شده، که در خود حروف توانایی چنین تنظیم و محاسبه نیست. و ما در فصل بعد که برهان نظم را مطرح خواهیم کرد، در این مورد به صورت گسترده سخن خواهیم گفت. (1).
گواهی دادن انسجام و هماهنگی و محاسبه و اندازه گیری در ترکیب اجزای جهان بر دخالت فاعل آگاه، یک برهان عقلی است نه تجربی. و «هیوم» آن را تجربی اندیشیده، آن گاه گفته که این برهان در عالم طبیعت آزمون نشده است، او از واقعیت برهان بی اطلاع بوده است.
در برخی از آیات قرآن، اشارتی به این محاسبه و اندازه گیری هست که یادآور می شویم:
و انبتنا فیها فی کل شیء موزون (حجر / 19(.
و ان من شیء الا عندنا خزائنه و ما ننزّله الا بقدر معلوم (حجر / 21(.
همان گونه که یادآور شدیم، داوری عقل در این مورد روشن است؛ از دیدگاه عقل، قانون و نظم و محاسبه و انسجام و هدف داری جز از طریق علم، قدرت و
حکمت قابل تفسیر نیست. توضیح این مطلب از هدف و رسالت این نوشتار بیرون است و مربوط به برهان نظم است؛ ولی از آن جا که در کلمات اشکال کنندگان، بر کافی بودن مواد تشکیل دهنده ی جهان و حرکت دایمی آنها بسیار تأکید شده است، یادآوری مطلب فوق را ضروری دانستیم. (2).
و تفصیل این قسمت اخیر را در برهان نظم می آوریم.
این بود عصاره ی پاسخ به اشکالاتی که بر برهان امکان وارد کرده اند، علت این که در برخی مراحل از اصطلاحات فلسفی و علمی بدون توضیح بهره گرفتیم، این است که این نوع نوشتارها جنبه ی فنی و صنفی داشته و فرض بر این است که مخاطبان، آشنا به اصطلاحات می باشند.
1) به صفحه 86- 91 مراجعه شود.
2) در این باره به کتاب «اثبات وجود خدا» به قلم چهل تن از دانشمندان، ترجمه احمد آرام، و کتاب حیات و هدفداری، ترجمه ی دکتر عباس شیبانی، رجوع شود.
