خواب شما از آیات الهى است‏ (1)

در نخستین آیه مورد بحث، قرآن مجید خواب انسان‏ها را در شب و روز یکى از نشانه‏هاى علم و قدرت خدا شمرده است وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِالَّلیْلِ وَ النَّهارِ

حتى در پایان آیه باز تأکید مى‏کند «در این امور (خواب و بیدارى و تلاش براى بهره‏گیرى از فضل الهى) آیات و نشانه‏هایى است براى آنها که گوش شنوا دارند» انَّ فى ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُوْنَ‏

شک نیست که تمام موجودات زنده براى تجدید قوا و به دست آوردن نیروى لازم براى ادامه فعالیت‏هاى زندگى نیاز به استراحت دارند؛ استراحتى که به طور اجبارى به سراغ آنها بیاید و حتى افراد حریص را مجبور به انجام آن کند.

براى تأمین این هدف چه عاملى بهتر از خواب تصوّر مى‏شود که الزاماً به سراغ انسان مى‏آید و او را مجبور مى‏کند که تمام فعالیت‏هاى جسمى، و حتى قسمت عمده فعالیت‏هاى فکرى خود را تعطیل کند، و در نتیجه در استراحتى‏

عمیق فرو رود، و در این مدّت دستگاه‏هاى بدن بازسازى و آماده تلاش و حرکت جدید شوند؟

بدون شک اگر خواب نبود خیلى زود انسان پژمرده و فرسوده و پیر و شکسته مى‏شد. لذا گفته‏اند: خواب متناسب و آرام رمز سلامت و طول عمر و نشاط جوانى است.

جالب اینکه: در آیه مورد بحث نوم و ابْتِغاءَ فَضْلِ اللهِ را در مقابل یکدیگر قرار داده؛ و به گفته بعضى از مفسّران اولى نشانه مرگ و دومى نشانه رستاخیز است.

تعبیر ابْتغاءَ فَضْلِ اللهِ (طلب کردن فضل الهى) اشاره به نکته لطیفى است که هم تلاش و کوشش انسان را در زندگى مورد توجّه قرار مى‏دهد، و هم فضل الهى را. یعنى از آمیختن این دو به یکدیگر انسان از مواهب جهان بهره‏مند مى‏گردد.

این نکته نیز قابل توجّه است که آیه فوق علاوه بر خواب شب، خواب روز را نیز ذکر مى‏کند مَنا مُکُمْ بِالَّلیْلِ وَ النَّهارِ در حالى که مسلّم است خواب اصولًا مربوط به شب مى‏باشد و آیات قرآن نیز گواه این معنى است. ولى گاهى شرائطى در زندگى انسان پیش مى‏آید که مجبور مى‏شود شب بیدار بماند و روز بخوابد، در سفره‏هاى شبانه، و در مناطق گرم و سوزان که فعالیت‏هاى روز به خاطر گرماى هوا متوقّف مى‏شود این معنى کاملًا مشهود است.

در عصر ما که بسیارى از مؤسّسات صنعتى و درمانى مجبورند تمام شبانه روز را کار کنند و چون تعطیل کردن برنامه‏ها ممکن نیست کارگران در سه نوبت به کار وادار مى‏شوند به همین جهت نیاز به خواب روزانه از هر وقت دیگر واضح‏تر به نظر مى‏رسد.

حال اگر برنامه تنظیم خواب در اختیار انسان نبود و جانشینى خواب روز از شب میّسر نمى‏گشت؛ مسلّماً مشکلات بزرگى در زندگى او پیدا مى‏شد.

—

در دومین آیه بعد از آنکه تصریح مى‏کند: «خداوند کسى است که شب را براى شما لباس قرار داد» هُوَ الَّذِىْ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِباساً روى مسأله خواب تکیه کرده؛ مى‏فرماید: «خواب را براى شما مایه راحت و آرامش قرار داد» وَ النَّوْمَ سُباتاً

تعبیر به هُوَ الَّذِى (او کسى است که …) مى‏تواند اشاره به جنبه توحیدى این امور باشد که هر کدام نشانه‏اى از ذات پاک او است، و یا جنبه بخشندگى نعمت که انسان ولى نعمت خود را بشناسد، و مسلّماً شناخت ولى نعمت نیز مقدّمه‏اى براى معرفت او خواهد بود.

جالب اینکه به دنبال آن مى‏فرماید: «و روز را نشور و مایه گسترش قرار داد» وَ جَعَلَ النَّهارَ نَشُوراً (1)

آرى در روشنایى روز روح گسترش پیدا مى‏کند و انسان کاملًا بیدار مى‏شود؛ که بى‏شباهت به نشور روز قیامت و زنده شدن بعد از مرگ نیست.

این احتمال نیز وجود دارد که اشاره به گسترش انسان‏ها در صحنه زندگى و حرکت آنها به سوى مقاصد مختلف حیات باشد؛ و به این ترتیب با ورود تاریکى شب، شیپور خواب و استراحت نواخته مى‏شود، و با طلوع آفتاب شیپور بیدارى.

—

در سومین آیه نیز همین معنى با مختصر تفاوتى تکرار شده؛ مى‏فرماید: «ما خواب شما را مایه استراحت قرار دادیم و شب را لباس»! وَجَعَلْنا نُومَکُمْ سُباتاً وَ جَعَلْنا اللَّیْلَ لِباساً همان‏گونه که لباس، انسان را از انواع خطرات حفظ مى‏کند و مایه سلامت او است؛ تاریکى شب نیز چنین اثرى دارد.

—

در چهارمین و آخرین آیه مورد بحث- که از ماجراى جنگ بدر سخن‏

مى‏گوید- به این نکته اشاره مى‏کند که یکى از نعمت‏هاى خدا به مؤمنان در آن شب تاریخى این بود که خواب سبکى شما را فرو گرفت و این خواب از سوى خداوند مایه آرامش جسم و جان شما گردید اذْ یُغَشِّیْکُمُ النُّعاسُ أَمَنَةً مِنْهُ‏

این خواب آرام‏بخش مخصوصاً بعد از طى آن مسافت نسبتاً طولانى براى آنها سبب تجدید قوا و آمادگى براى جنگ سرنوشت ساز فردا در میدان بدر بود. جنگى که به پیروزى چشمگیر مسلمانان منتهى شد.

تعبیر به «نُعاسْ» (خواب سبک) شاید اشاره به این است که در عین استراحت آن‏چنان خواب عمیقى بر آنها مسلّط نشد که دشمن بتواند از موقعیّت استفاده کرده و بر آنها شبیخون زند. به این ترتیب اصل آن خواب نعمت بود و کیفیّت آن نیز نعمتى دیگر.

به هر حال آیه فوق نیز تأکیدى است بر تأثیر خواب در تمام مراحل، بر روى اعصاب و جسم و جان انسان و تجدید قوا براى تلاش بیشتر و جهاد نیرومندتر.

1) توجّه داشته باشید که «نُشُور» معنى مصدر و «سُبات» نیز معنى مصدرى یا اسم مصدرى دارد؛ و اطلاق آنها بر «لیل» و «نهار» به عنوان مبالغه و تأکید است.