خدا یگانه مؤثر حقیقى است

وجوهى که از این دو دانشمند گرانمایه یادآور شدیم هر یک مى تواند به نوبه خود پاسخ درست و مناسبى از سؤال یاد شده در عنوان بحث باشد ولى در

این جا پاسخ دیگرى نیز هست که با بیان آن، بحث خود را پایان مى دهیم و آن این که در نظام آفرینش هیچ پدیده اى در تأثیرگذارى خود، مستقل نیست مرگ و حیات، شکست و پیروزى، ضعف و قوت، گمراهى و هدایت و… هر یک معلول اسباب و علل معینى است. ولى سلسله علل در نهایت به اراده آفریدگار یکتا منتهى مى گردد «لا حولَ وَلا قُوَّةَ إِلاّ بِالله الْعَلیّ العَظیم» بنابراین اگر چه انسان خود مسئول گمراهى خویش است و اراده و خواست او عامل این گمراهى به شمار مى رود. لکن اراده و توانایى او وابسته به اراده و قدرت نامحدود الهى است و از این جهت گروهى انسان به خدا نیز نسبت داده مى شود.