مجموع آیات وارد درباره آدم، آفرینش او را در سه مرحله خلاصه می کند:
مرحله نخست: خاک متحول؛ در این مرحله انسان از خاک به گل- گل چسبنده- گل تیره رنگ قالب ریزی شده، چکیده گل، و گل خشکیده پایان می پذیرد.
مرحله دوّم: تصویر؛ این مرحله از آفرینش انسان مربوط به صورتگری و تصویر پردازی ظاهری انسان پیش از دمیدن روح در کالبد او است.
مرحله سوم: دمیدن روح؛ در این مرحله با دمیدن روان و جان در کالبد او، به صورت موجود برتری درآمده است. (1).
آیات قرآن باز گو کننده این سه مرحله است، و از این که از مرحله دیگر سخن نگفته است، می توان گفت که ظاهر قرآن طرح مستقل است، نه طرح مشترک؛ ولی این به معنای نص بر طرق مستقل نیست که نتوان در آن جا احتمال دیگری داد. بلکه معنی ظاهری آن این است که از بازگو نکردن، مفهومی به دست می آید و آن این که واسطه ای در میان این مراحل وجود نداشته است، ولی هر گاه دلایل قطعی بسان آفتاب طرح مشترک را ثابت کرد، دلالت قرآن مانع از پذیرش آن نیست.
بنابراین، باید میان ظاهر و نص فرق نهاد و پذیرای ظاهر را از قید پذیرفت، بر خلاف نص؛ و باید آیات مربوط به آدم را از مقوله نخستین دانست، نه مقوله دوّم.
برخی به خاطر عدم آگاهی درست از فرق میان «نص» و «ظاهر» تصوّر کرده اند که اگر بگوییم آیات قرآن در خلقت آدم، در صورت ثبوت قطعی و منطقی تحوّل انواع، پذیرش آن را دارد، در این صورت ظهورهای قرآن را بی اعتبار خوانده ایم و انسان را به ظهورهایی ادعا شده در آیات دیگر مشکوک ساخته ایم! (2).
ولی باید توجه نمود که ظاهر کلام هر متکلمی برای مخاطب دلیل و حجت است، ولی درعین ظاهر تا آنجا که دلیل قطعی بر خلاف آن نباشد، قابل استناد است. ولی پس از ثوبت دلیل مخالف، حجّیت خود را از دست می دهد، بر خلاف نص که هیچ گاه پذیرای دگرگونی در مفاد نیست. از این نظر، عقلای جهان در حالی که عموم و مطلق را حجّت می دانند، ولی اگر در موردی بر مخصص و یا مقیدی دست یافتند، عام و مطلق را تخصیص و یا قید می زنند، در حالی که این عمل سبب تزلزل همان عموم و مطلق در دیگر موارد نمی باشد، تا چه رسد به این که تا کنون در مورد آدم بر قیدی دست نیافته ایم.
نتیجه آن که قید پذیری آیات آفرینش آدم، هرگز لطمه ای به سایر ظهورات قرآن وارد نمی سازد.
1) درباره آگاهی از تفاصیل این مرحله و آیات مربوط به آن، ر. ک: تفسیر موضوعی منشور جاوید، ج 11، ص 18- 24.
2) موضع علم و دین در خلقت انسان، ص 104.
