توبه به معنای رجوع است. انسان در سفر به سوی کمال مطلق مسافری است که مقصدش خداست:
یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه. (انشقاق: 6)
هان ای انسان، تو در راه پروردگارت تلاش می کنی و بالأخره او را دیدار خواهی کرد.
اگر انسان راه رسیدن به کمال مطلق را بیابد و طی کند سرانجام به آنجا می رسد که قرآن می گوید:
فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر. (قمر: 55)
در جایگاه راستی نزد مالکی توانا.
خداوند خود توصیه می کند که برای رسیدن به این مقصد، انسان باید در راه راستی که او به وسیله ی پیامبرانش ترسیم کرده حرکت کند و از حرکت در راه های انحرافی جدا اجتناب ورزد. راه راستی که خداوند نشان داده، در حقیقت، عبارت است از تسلیم شدن به حق و عدل در عقیده و اخلاق و عمل، و راه های انحرافی با جدا شدن از این راه آغاز می شوند.
توبه یعنی بازگشت از راه هایی که انسان را از خدا دور می کنند و آمدن به راهی که او را به خدا می رساند. این عمل ایمان نیز نامیده می شود.
پس از اینکه جان به نور یقظه منور شد و دیده ی دل راه حق را دید و با پذیرش اسلام تسلیم حق گردید، نخستین منزل خداشناسی را طی کرده است و آن گاه باید راه های باطل را رها کند و به راه حق بیاید تا مؤمن شود. کسی که اسلام را پذیرفته ولی توبه نکرده، مسلمان هست ولی مؤمن نیست:
قالت الأعراب آمنا قل لم تؤمنوا و لکن قولوا أسلمنا و لما یدخل الایمان فی قلوبکم. (حجرات: 14)
اعراب بادیه نشین گفتند که ایمان آوردیم. بگو هنوز ایمان نیاورده اید و باید بگویید اسلام آورده ایم چون هنوز ایمان در دل های شما وارد نشده است.
بنابراین، ایمان حتما توأم با عمل به مقتضای اسلام است و بر این معنا در روایات بسیاری تأکید شده است(1) امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:
دین الله اسمه اسلام، و هو دین الله قبل أن تکونوا حیث کنتم و بعد أن تکونوا. فمن أقر بدین الله فهو مسلم و من عمل بما أمر الله عزوجل به فهو مؤمن.(2)
دین خدا نامش اسلام است، و اسلام دین خدا پیش از شما بوده و بعد از شما خواهد بود. پس کسی که به دین خدا اعتراف کند مسلمان است و کسی که به آنچه خداوند فرمان داده عمل کند مؤمن است.
1) نگاه کنید به میزان الحکمه، جلد 1، صفحه ی 300.
2) اصول کافی، جلد 2، صفحه ی 38.
