در بالاترین مرتبه ی توبه، انسان به منزل تقوا(1) می رسد. بنابراین، تقوا معلول تداوم توبه است و هنگامی تحقق می یابد که که سراسر صفحه ی دل از زنگار کارهای ناشایسته پاک شده باشد.
امام علی علیه السلام درباره ی بالاترین مرتبه ی ایمان، که کامل ترین مرتبه ی توبه نیز هست، می فرماید:
ان الایمان یبدو لمظة بیضاء فی القلب. فکلما ازداد الایمان عظما ازداد البیاض فاذا استمکل الایمان ابیض القلب کلة. (2)
ایمان در آغاز مانند نقطه ای سفید در دل پدیدار می گردد. هر چه ایمان بیشتر شود، سفیدی دل افزون می گردد تا آنجا که وقتی ایمان کامل شد روشنایی سراسر قلب را فرا می گیرد.
گذرگاه توبه خطرناک ترین و مشکل ترین منازل سفر به سوی خداست. اگر انسان بتواند این عقبه را طی کند و به منزل تقوا برسد، طی کردن منازل بعدی و وصول به قله ی تکامل آسان است. شاید آنچه در خطبه ی 220 نهج البلاغه در توصیف سالک الی الله آمده است اشاره به همین نکته باشد:
قد أحیا عقله و أمات نفسه حتی دق جلیله و لطف غلیظه و برق له لامع کثیر البرق فأبان له الطریق و سلک به السبیل و تدافعته الأبواب الی باب السلامة و دار الاقامة، و ثبتت رجلاه بطمأنینة بدنه فی قرار الأمن و الراحة بما استعمل قلبه و أرضی ربه.
او عقل خود را زنده کرده و نفس خود را میرانده است تا آنجا که ستبرهای بدنش تبدیل به نازکی و خشونت های روحش تبدیل به نرمی شده است و برق پر نوری بر قلبش جهیده و راه را بر او روشن ساخته و به راهش انداخته است، و پیوسته منازل سلوک را طی کرده تا به آخرین منزل که منزل سلامت و بارانداز اقامت است رسیده و پاهایش همراه با بدن آرام او در قرارگاه امن و آسایش ثابت ایستاده است. این همه از آن روست که دل خود را به کار گرفته و پروردگار خویش را خشنود ساخته است.
در بالاترین مرتبه ی توبه زنگارهای هوس به کلی از دل پاک می شود و در حقیقت نفسانیت و حیوانیت در انسان می میرد، نور ایمان سراسر دل را فرا می گیرد و حیات عقلانی و زندگی انسان تحقق می یابد. در این هنگام است که جلوه ای از جلوات ذات حق و لمعه ای از لمعات نور مطلق در آینه ی دل منعکس می شود و در پرتو نور این برق لامع، ادامه ی راه تا کمال مطلق برای راهرو مشخص می گردد. نه تنها این نور راه را به راهرو نشان می دهد که او را تا سر منزل مقصود هدایت و همراهی می کند. بنابراین، مهم ترین مسأله در سفر به سوی خدا تداوم توبه تا وصول به منزل تقواست. اکنون باید دید که راه تداوم توبه چیست. برای پاسخ به این سؤال، ابتدا باید به این پرسش پاسخ داد که: آنچه انسان را به شکستن توبه وا می دارد چیست؟ اگر عامل شکستن توبه پیدا شود، راه تداوم آن را یافته ایم.
1) در فصل دوم از بخش سوم شناخت به طور مشروح درباره ی تقوا و نقش آن در شناخت های عقلی و قلبی بحث شد. نگاه کنید به صفحه 425، 426 از جلد اول.
2) کنزل العمال، حدیث 1734.
