گاهى تصور مى‌شود که تأثیر زمان و مکان در دین گواه بر تعدد قراءات از دین است تا آنجا که مى‌گویند: تأثیر دو عنصر زمان و مکان در اجتهاد قرائت جدید از دین را، امرى ضرورى و ناگزیر مى‌شمارد.(1)
یادآور مى‌شویم اختلاف احکام براساس شرایط زمان و مکان، ارتباطى به تعدد قرائت از دین ندارد؛ زیرا زمان و مکان مصداق موضوع را دگرگون کرده طبعا حکم نیز دگرگون خواهد بود، مایعى تا مصداق شراب است حرام بوده وقتى تبدیل به سرکه شد حلال خواهد بود. در مورد تأثیر زمان و مکان جریان از این مقوله است، خرید و فروش خون در گذشته از دیدگاه فقهى، جزء محرمات بود چون منفعت محلله‌اى دربر نداشت، منفعت آن خوردن آن بود که در اسلام حرام است ولى امروز بر اثر پیشرفت جراحى چون منفعت حلال چشمگیرى پیدا کرده که اساس زندگى را تشکیل مى‌دهد، طبعا حرام نخواهد بود. اصول کلى اسلام در مورد خون تغییر نکرده، و شک و تردیدى به آن راه نیافته است، اگر نوظهورى هست در مورد مصداق دلیل است.
ما در رساله مستقلى که درباره تأثیر زمان و مکان نوشته‌ایم(2) انواع تأثیرها را بیان کرده که همگى به ریشه‌ى واحدى برمى‌گردند و ارتباطى به تعدد قرائت ندارند.
گذشته از این، مطرح‌کنندگان قرائت‌هاى متعدّد از دین، چیزى بالاتر از این مى‌گویند حتى آنان تمام اختلاف مجتهدان را در چهارچوب یک قرائت جاى مى‌دهند و مى‌گویند: مقصود از تعدد قرائت از دین، اختلاف مبانى و اصولى در فهم و برداشت از دین است و معتقدند در دنیاى نسبیت نباید از پایه و اصول واحد در فهم و برداشت از دین سخن گفت، در دنیاى نسبیت همه‌چیز سیال مى‌شود و
هیچ توصیف ثابتى از دین باقى نمى‌ماند و حتى براى فهم دین حدوحصرى و مرزى قائل نیستند.(3)
ما درباره‌ى اختلاف آراى فقیهان در نظریه تکامل معرفت دینى به صورت گسترده سخن گفتیم و تکرار آن را لازم نمى‌دانیم، علاقمندان مى‌توانند به همان‌جا مراجعه کنند.(4)
1) بازتاب اندیشه، شماره، ص 47، مرداد 79.
2) رسائل و مقالات:2 / 105-41.
3) بازتاب اندیشه: ص 48، شماره 5، مرداد 79.
4) مدخل مسایل جدید در علم کلام:2 / 280-282.
