انتخاب «من» مشروط به ضرورت یکى از دو طرف نیست

ممکن است این توهم به نظر جلوه کند که با این که ما نظارت و تسلط «من» را قبول مى کنیم باز یکى از دو طرف را که ترجیح مى دهیم، به یک علت نیازمند مى باشد و با فرض دخالت آن علت در کار پدیده، اختیار نامفهوم خواهد بود ولى باید در نظر گرفت که آن عامل مرجح چنان که در فیزیک رسمى ضرورت دارد به آن اندازه الزام آور نیست که به اسقاط نظارت و تسلط «من» به جهت منحرف ساختن عامل مفروض، منجر گردد زیرا اگر آن انگیزه که موجب اعمال سلطه «من» به یک طرف (مثلاً کار) شده است و به طور صد در صد آن

کار را ایجاب کرده است بایستى راه دوم به کلى مسدود فرض شود و با سه دلیل روشن راه دوم باز بوده است.

1. اگر راه اوّلى را انتخاب کنیم سپس متوجه تقصیر و تبهکارى خود شویم حالت ندامت را در خود احساس مى کنیم این حالت روانى بدون امکان راه دوم و ترک راه اوّل امکان پذیر نخواهد بود.

2. هر لحظه که از فعالیت درونى ما مى گذرد، لحظه دوم براى ما به طور صد در صد خود را تحمیل نمى کند و امکان منفى ساختن فعالیت وجود دارد.

3. این که «من» در حال تردید گاهى عاملA و گاهى عاملB را مورد رسیدگى قرار مى دهد کاشف از این است که هیچ یک از این دو عامل ضرورت ندارد در این حالت ممکن است ما عاملى را پیدا کنیم که یکى از دو راه را صد در صد ایجاب نماید،،ولى دائماً عوامل بدینسان نیست، بلکه تنها ترجیحى به راه دیگر مى بخشد.(1)

1) جبر و اختیار، ص 92ـ 96.