المُنشئ لغةً
«المنشئ» اسم فاعل من أَنشأ، یُنشئ، إِنشاءً من مادّة «نشأ» وهو یدلّ على ارتفاع فی شیء وسمّو(1) والإنشاء: الابتداء. نشأ الشیء: حدث وتجدّد. أَنشأ السحاب یمطر: بدأَ، وفلان یُنشئ الأَحادیث، أَی: یضعها- أَنشأه اللّه: ابتدأَ خَلْقَه وخَلَقَهُ(2)، فالمنشئ هو خالق الشیء ابتداءً، والمناسبة بین الخلقة الابتدائیّة وبین الارتفاع والسموّ هو أَنّ الشیء فی الخلقة الابتدائیّة یرتفع من حضیض العدم لِیَصِل إِلى کمال الوجود.
المنشئ فی القرآن والحدیث
نُسبت مشتقّات مادّة الإنشاء الى اللّه سبحانه اثنتین وستّین مرّة فی القرآن الکریم، ووردت صفة المنشئ مرّةً واحدةً فی قوله تعالى: «نَحْنُ اَلْمُنْشِؤُنَ»(3)، واللّه تعالى
واژه‌شناسى «مُنشِئ»
صفت «مُنشئ (نو پدیدآور)»، اسم فاعل از «أنشَأَ، یُنشِئُ، إنشاءً»، از ریشه ی «نشأ» است که بر بلندى و والایى در چیزى دلالت مى‌کند و «إنشاء» یعنى آغازگرى. «نشأ الشىء»، یعنى آن چیز از نو پدید آمد و نو شد. «أنشأ السحابُ یمطر»، یعنى ابر شروع به باریدن کرد. «فلانٌ یُنشئُ الأحادیث»، یعنى فلانى احادیث را جعل مى‌کند. «أنشأه اللّه»، یعنى خدا آفرینش آن را آغاز کرد و آن را آفرید. پس «مُنشئ»، آفریننده ی آغازین هر چیز است، و مناسبت و ارتباط میان آفرینش آغازین و بلندى و والایى، این است که پدیده در آفرینش آغازین، از پستىِ نیستى بالا مى‌رود و به کمال هستى دست مى‌یابد.
منشئ، در قرآن و حدیث
در قرآن کریم، برگرفته‌ها از ریشه ی «إنشاء»، 62 بار به خدا نسبت داده شده‌اند و صفت «منشئ» یک بار در این سخن خداى متعال: «نَحْنُ اَلْمُنْشِؤُنَ؛ ما نو پدید آورنده هستیم» به کار رفته است. در قرآن و احادیث، خداى متعال، نو پدید آورنده ی همه چیز دانسته شده است.
فی القرآن والأَحادیث مُنشئُ کلِّ شیء، والإنشاء فی الأَحادیث بمعنى الخلقة الابتدائیّة من دون سابقة مثال وصورة وعیّنة، وقد صُرِّح أَیضا أنّ إِنشاء اللّه یتحقّق بغیر رویّة وتجربة واقتداء وشریک.(4)
82 / 1
مُنشِئُ الإِنسانِ
الکتاب
«ثُمَّ خَلَقْنَا اَلنُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا اَلْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا اَلْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا اَلْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اَللّهُ أَحْسَنُ اَلْخالِقِینَ».(5)
«اَلَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ اَلْإِثْمِ وَ اَلْفَواحِشَ إِلاَّ اَللَّمَمَ إِنَّ رَبَّکَ واسِعُ اَلْمَغْفِرَةِ هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنْشَأَکُمْ مِنَ اَلْأَرْضِ وَ إِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اِتَّقى».(6)
«وَ رَبُّکَ اَلْغَنِیُّ ذُو اَلرَّحْمَةِ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِکُمْ ما یَشاءُ کَما أَنْشَأَکُمْ مِنْ ذُرِّیَّةِ قَوْمٍ آخَرِینَ».(7)
«وَ هُوَ اَلَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا اَلْآیاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ».(8)
«قُلْ یُحْیِیهَا اَلَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ».(9)
«قُلْ هُوَ اَلَّذِی أَنْشَأَکُمْ وَ جَعَلَ لَکُمُ اَلسَّمْعَ وَ اَلْأَبْصارَ وَ اَلْأَفْئِدَةَ قَلِیلاً ما تَشْکُرُونَ».(10)
در احادیث، «إنشاء» به معناى آفرینش آغازین و بدون داشتن مثال، صورت و الگوست. همچنین تصریح شده که نو پدیدآورى خدا، بدون اندیشه، تجربه، پیروى از دیگران و شریک داشتن است.
82 / 1
نو پدید آورنده ی انسان
قرآن
«آن گاه نطفه را عَلَقه (خونِ بسته) ساختیم. پس علقه را مُضغه (پاره‌گوشت) کردیم. سپس مضغه را استخوان‌هایى گردانیدیم. پس از آن، استخوان‌ها را گوشت پوشاندیم. سپس او را آفرینشى دیگر نو پدید آوردیم. پس والاست خدایى که بهترینِ آفرینندگان است».
«آنان که از گناهان بزرگ و زشتى‌ها، و نه گناهان کوچک، دورى مى‌کنند، پروردگار تو [بر آنها] گسترده آمرزش است. او به شما داناتر است، آن گاه که شما را از زمین، نو پدید آورد و آن گاه که در شکم‌هاى مادرانتان جنین‌هایى بودید. پس، خود را پاک مشمارید. او به کسى که پرهیزگارى کرده، داناتر، است».
«و پروردگار تو، بى‌نیاز و داراى رحمت است. اگر بخواهد، شما را مى‌برد و پس از شما، آنچه را بخواهد، جانشین [شما] مى‌سازد، همان‌طور که شما را از نسل گروهى دیگر، نو پدید آورد».
«و او همان کسى است که شما را از یک تن، نو پدید آورد. پس [شما را] قرارگاهى (زمین) و سپردنْ جایى (پشتِ پدر و شکم مادر) است. بى‌تردید، ما نشانه‌ها را براى گروهى که مى‌فهمند، به تفصیل، بیان کرده‌ایم».
«بگو: همان که نخستین بار، نو پدیدش آورد، زنده‌اش مى‌کند، و او به هر آفرینشى داناست».
«بگو: اوست آن کس که شما را نو پدید آورد و براى شما گوش و دیدگان و دل‌ها گذارد؛ [امّا] اندکى سپاس مى‌گزارید».
الحدیث
5419. الإمام الصادق علیه السلام: مِنَّا التَّحمیدُ وَالتَّسبیحُ وَالتَّعظیمُ وَالتَّقدیسُ لِلاسمِ الأَقدَمِ، وَالنّورِ الأَعظَمِ العَلِیِّ العَلاّمِ، ذِی الجَلالِ وَالإِکرامِ، ومُنشِئِ الأَنامِ، ومُفنِی(11) العَوالِمِ وَالدُّهورِ، وصاحِبِ السِّرِّ المَستورِ وَالغَیبِ المَحظورِ، وَالاِسمِ المَخزونِ وَالعِلمِ المَکنونِ.(12)
82 / 2
مُنشِئُ القُرونِ
«أَلَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ مَکَّنّاهُمْ فِی اَلْأَرْضِ ما لَمْ نُمَکِّنْ لَکُمْ وَ أَرْسَلْنَا اَلسَّماءَ عَلَیْهِمْ مِدْراراً وَ جَعَلْنَا اَلْأَنْهارَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمْ فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِینَ».(13)
راجع: الأنبیاء: 11، المؤمنون: 31 و 42، القصص: 45.
82 / 3
مُنشِئُ الجَنّاتِ
«وَ هُوَ اَلَّذِی أَنْشَأَ جَنّاتٍ مَعْرُوشاتٍ وَ غَیْرَ مَعْرُوشاتٍ وَ اَلنَّخْلَ وَ اَلزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُکُلُهُ وَ اَلزَّیْتُونَ وَ اَلرُّمّانَ مُتَشابِهاً وَ غَیْرَ مُتَشابِهٍ کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ اَلْمُسْرِفِینَ».(14)
راجع: الرعد: 12، المؤمنون: 19 و 78، الواقعة: 35 و 72.
حدیث
5419. امام صادق علیه السلام: از ماست ستایش کردن و منزّه دانستن و سترگ شمردن و پاک دانستن [حقیقتِ] نامى که قدیم‌ترین است، و نورى که بزرگ‌ترین و بلندمرتبه و بسیار داناست، و داراى شکوه و بزرگوارى، نو پدیدآورِ آفریدگان، نابود کننده ی جهان‌ها و زمان‌ها، صاحب راز پنهان شده و نهانِ منع شده [از دیگران] و نام نگهدارى شده و دانش نهان است.
82 / 2
نو پدید آورنده ی اقوام
«آیا ندیدند که پیش از آنان، چه بسیار اقوامى را نابود کردیم که به آنان در زمین، چنان توانى داده بودیم که شما را ندادیم. و بر آنان باران فراوان فرستادیم و جوى‌ها را در زیر [پاى] آنها روان قرار دادیم. پس آنان را به [سزاى] گناهانشان نابود کردیم و پس از آنان، اقوامى دیگر را نو پدید آوردیم».
ر. ک: انبیاء: آیه ی 11، مؤمنون: آیه ی 31 و 42، قصص: آیه ی 45.
82 / 3
نو پدید آورنده ی بوستان‌ها
«و اوست کسى که بوستان‌هایى با داربست و بدون داربست، و خرمابُن و کشتزار، با خوردنى‌هاى گوناگون، و زیتون، و انار همسان و ناهمسان، نو پدید آورد. از میوه ی آن، چون میوه داد، بخورید و حقّ آن را در روز بهره‌بردارى بدهید و زیاده‌روى نکنید، که او اسرافکاران را دوست ندارد».
ر. ک: رعد: آیه ی 12، مؤمنون: آیه ی 19 و 78، واقعه: آیه ی 35 و 72.
82 / 4
مُنشِئُ النَّشأَةِ الآخِرَةِ
الکتاب
«قُلْ سِیرُوا فِی اَلْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ اَلْخَلْقَ ثُمَّ اَللّهُ یُنْشِئُ اَلنَّشْأَةَ اَلْآخِرَةَ إِنَّ اَللّهَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ».(15)
«عَلى أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَکُمْ وَ نُنْشِئَکُمْ فِی ما لا تَعْلَمُونَ- وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ اَلنَّشْأَةَ اَلْأُولى فَلَوْ لا تَذَکَّرُونَ».(16)
الحدیث
5420. الإمام الرضا علیه السلام: یا إِلهی وتَقَدَّستَ عَمّا بِهِ المُشَبِّهونَ نَعتَوکَ، یا سامِعَ کُلِّ صَوتٍ، ویا سابِقَ کُلِّ فَوتٍ، یا مُحیِیَ العِظامِ وهِیَ رَمیمٌ ومُنشِئَها بَعدَ المَوتِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ، وَاجعَل لی مِن کُلِّ هَمٍّ فَرَجا ومَخرَجا وجَمیعِ المُؤمِنینَ، إِنَّکَ عَلى کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ.(17)
82 / 5
مُنشِئُ السَّحابِ
الکتاب
«وَ یُنْشِئُ اَلسَّحابَ اَلثِّقالَ».(18)
82 / 4
نو پدید آورنده ی آفرینش واپسین
قرآن
«بگو: در زمین، سیر کنید و بنگرید که چگونه [خدا] آفرینش را آغاز کرد. آن گاه، خدا آفرینش واپسین را نو پدید مى‌آورد. همانا خدا بر هر کارى تواناست».
«[ناتوان نیستیم] بر جایگزین کردن امثال شما [به جاى شما] و این که شما را در [هیئتِ] آنچه نمى‌دانید، نو پدید آوریم. و هر آینه، شما آفرینش نخست را دانستید. پس چرا پند نمى‌گیرید؟».
حدیث
5420. امام رضا علیه السلام: اى خداى من! تو از آنچه تشبیه‌کنندگان با آن تو را وصف کرده‌اند، منزّهى. اى شنونده ی هر صدا و اى پیشى گیرنده بر هر چه از دست مى‌رود! اى زنده‌کننده ی استخوان‌ها، در حالى که پوسیده‌اند، و از نو پدید آورنده ی آنها پس از مرگ! بر محمّد و خاندان محمّد، درود فرست، و براى من و همه ی مؤمنان، از هر اندوهى گشایش و گریزگاهى قرار ده، که تو بر همه کارى توانایى.
82 / 5
نو پدید آورنده ی ابر
قرآن
«و ابرهاى گرانبار را نو پدید مى‌آورد».
الحدیث
5421. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ مُعتِقَ الرِّقابِ ورَبَّ الأَربابِ ومُنشِئَ السَّحابِ، ومُنزِلَ القَطرِ مِنَ السَّماءِ إِلَى الأَرضِ بَعدَ مَوتِها، فالِقَ الحَبِّ وَالنَّوى، ومُخرِجَ النَّباتِ، وجامِعَ الشَّتاتِ(19)، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ.(20)
82 / 6
مُنشِئُ الْبَرکاتِ
5422. بحار الأنوار عن عدیّ بن حاتم الطائی: دَخَلتُ عَلى أَمیرِالمُؤمِنینَ عَلِیِّ بنِ أَبی طالِبٍ علیه السلام فَوَجَدتُهُ قائِما یُصَلّی… حَتّى صَلّى رَکعَتَینِ أَوجَزَهُما و أَکمَلَهُما، ثُمَّ سَلَّمَ، ثُمَّ سَجَدَ سَجدَةً أَطالَها. فَقُلتُ فی نَفسی: نامَ وَاللّهِ! فَرَفَعَ رَأَسَهُ، ثُمَّ قالَ:
لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ حَقّا حَقّا، لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ إِیمانا وتَصدیقاً، لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ تَعَبُّدا ورِقّا، یا مُعِزَّ المُؤمِنینَ بِسُلطانِهِ، یا مُذِلَّ الجَبّارینَ بِعَظَمَتِهِ، أَنتَ کَهفی حَین تُعیینِی المَذاهِبُ عِندَ حُلولِ النَّوائِبِ، فَتَضیقُ عَلَیَّ الأَرضُ بِرُحبِها، أَنتَ خَلَقتَنی یا سَیِّدی رَحمَةً مِنکَ لی، ولَولا رَحمَتُکَ لَکُنتُ مِنَ الهالِکینَ، و أَنتَ مُؤَیِّدی بِالنَّصرِ مِن أَعدائی، ولَولا نَصرُکَ لَکُنتُ مِنَ المَغلوبینَ، یا مُنشِئَ البَرَکاتِ مِن مَواضِعِها، ومُرسِلَ الرَّحمَةِ مِن مَعادِنِها.(21)
راجع: ص 264 (یُنزل البرکات).
حدیث
5421. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خدایا! اى آزاد کننده ی بندگان و پروردگار پرورش دهندگان و نو پدیدآور ابرها، و فروآورِ قطره‌هاى باران از آسمان به سوى زمین پس از مرگ زمین! اى شکافنده ی دانه و هسته، و بیرون آورنده ی گیاه، و جمع کننده ی پراکنده‌ها! بر محمّد و خاندان محمّد، درود فرست.
82 / 6
نو پدید آورنده ی برکت‌ها
5422. بحارالأنوار- به نقل از عَدىّ بن حاتم طایى-: بر امیر مؤمنان، على بن ابى طالب علیه السلام، وارد شدم و او را سرِ پا یافتم که نماز مى‌گزارد… تا این که دو رکعت نماز خواند و آنها را کوتاه و کامل کرد. پس سلام داد و سپس، سجده‌اى طولانى کرد. پیش خود گفتم: به خدا سوگند که خوابید! سپس سرش را بالا آورد و فرمود: «به راستى، به راستى، خدایى جز اللّه نیست. تصدیق مى‌کنم و ایمان دارم که خدایى‌جز اللّه نیست. با حالت بندگى وبردگى مى‌گویم که خدایى جز اللّه نیست. اى عزّتبخش مؤمنان با سلطنت خود، اى ذلیل کننده ی خودبزرگ‌بینان و ستمگران با سترگى خود! تو پناهگاه منى، آن گاه که راه‌ها به هنگام فرود آمدن گرفتارى‌هاى زمان، مرا ناتوان مى‌کنند. پس زمین با فراخى‌اش، بر من تنگ مى‌شود.
تو اى آقاى من! مرا از سرِ رحمتت بر من، آفریدى و اگر رحمت تو نبود، از هلاک شوندگان بودم، و تو با یارى [ات]، مرا در برابر دشمنانم تأیید کردى و اگر یارى تو نبود، از شکست خوردگان بودم، اى نو پدیدآورِ برکت‌ها از جایگاهشان، و فرستنده ی رحمت از سرچشمه‌هاى آن!».
ر. ک: ص 265 (برکات را فرو مى‌آورد).
82 / 7
مُنشِئُ جَمیعِ الأَشیاءِ
5423. رسول اللّه صلى الله علیه و آله- فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ-: یا أَوَّلَ کُلِّ شَیءٍ وآخِرَهُ، یا إِلهَ کُلِّ شَیءٍ ومَلیکَهُ، یا رَبَّ کُلِّ شَیءٍ وصانِعَهُ، یا بارِئَ کُلِّ شَیءٍ وخالِقَهُ، یا قابِضَ کُلِّ شَیءٍ وباسِطَهُ، یا مُبدِئَ کُلِّ شَیءٍ ومُعیدَهُ، یا مُنشِئَ کُلِّ شَیءٍ ومُقَدِّرَهُ، یا مُکَوِّنَ کُلِّ شَیءٍ ومُحَوِّلَهُ، یا مُحیِیَ کُلِّ شَیءٍ ومُمیتَهُ، یا خالِقَ کُلِّ شَیءٍ ووارِثَهُ.(22)
5424. الإمام علیّ علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ العَدلِ ذِی العَظَمَةِ وَالجَبَروتِ، وَالعِزِّ وَالمَلَکوتِ، الحَیِّ الَّذی لا یَموتُ، ومُبدِىَ الخَلقِ ومُعیدِهِ ومُنشِىَ کُلِّ شَیءٍ ومُبیدِهِ، الَّذی لَم یَلِد ولَم یُولَد، ولَم یَکُن لَهُ کُفُوا أَحَدٌ، واحِدٌ لا کَالآحادِ، الخالی مِنَ الأَندادِ، لا إِلهَ إِلاّ هُوَ راحِمُ العِبادِ.(23)
5425. الإمام الصادق علیه السلام: هُوَ الرَّحمنُ الرَّحیمُ… البارِئُ المُنشِئُ البَدیعُ.(24)
5426. التوحید عن أَبی الحسن علیه السلام: هُوَ اللَّطیفُ الخَبیرُ… مُنشِئُ الأَشیاءِ، ومُجَسِّمُ الأَجسامِ، ومُصَوِّرُ الصُّوَرِ.(25)
82 / 8
صِفَةُ إنشائِهِ
5427. رسول اللّه صلى الله علیه و آله- فی صِفَةِ اللّهِ جَلَّ وعَلا-: لَهُ الإِحاطَهُ بِکُلِّ شَیءٍ، وَالغَلَبَةُ عَلى کُلِّ
82 / 7
نو پدید آورنده ی همه چیز
5423. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- در دعاى «جوشن کبیر»-: اى نخستینِ همه ی چیزها و آخرینِ آنها! اى خداى هر چیز و فرمان‌رواى آن! اى پروردگار هر چیز و سازنده ی آن! اى آفریننده ی هر چیز و آفریدگار آن! اى تنگ گیرنده ی هر چیز و گستراننده ی آن! اى آغازگر آفرینش و بازگرداننده ی آفریدگان! اى نو پدیدآور هر چیز و اندازه گذارنده ی آن! اى موجود کننده ی هر چیز و دگرگون کننده ی آن! اى زنده کننده ی هر چیز و میراننده ی آن! اى آفریدگار هر چیز و وارث آن!
5424. امام على علیه السلام: ستایش براى خدایى است که داد [گر] است و داراى سترگى و بزرگى و پیروزىِ بدون شکست و فرمان‌روایى است؛ زنده‌اى که نمى‌میرد، و آغازگر آفرینش و باز آفریننده، و نو پدیدآور هر چیزى و نابود کننده ی آن است؛ آن که نزاده و زاده نشده، و هیچ کس او را همتا نبوده است. یکتاست، نه همچون یکان، و بَرى از داشتن هرگونه شریکى است. خدایى جز او، که به بندگانْ مهربان است، وجود ندارد.
5425. امام صادق علیه السلام: اوست رحمتگر مهربان… و آفریننده و نو پدیدآور و نوآور.
5426. التوحید به نقل از امام رضا علیه السلام: اوست باریک‌بین و آگاه،… نو پدیدآور چیزها، جسم کننده ی اجسام، صورتگر شکل‌ها.
82 / 8
ویژگى نو پدید آورندگى او
5427. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- در وصف خدا-: براى اوست فراگیرندگى نسبت به هر چیز، و
شَیءٍ، وَالقُوَّةُ فی کُلِّ شَیءٍ، وَالقُدرَةُ عَلى کُلِّ شَیءٍ ولَیسَ مِثلَهُ شَیءٌ، وهُوَ مُنشِئُ الشَّیءِ حینَ لا شَیءَ، دائِمٌ قائِمٌ بِالقِسطِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ العَزیزُ الحَکیمُ، جَلَّ عَن أَن تُدرِکَهُ الأَبصارُ وهُوَ یُدرِکُ الأَبصارَ وهُوَ اللَّطیفُ الخَبیرُ.(26)
5428. الإمام علیّ علیه السلام: لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ البارِئُ المُنشِئُ بِلا مِثالٍ خَلا مِن غَیرِهِ.(27)
5429. عنه علیه السلام- فی خُطبَةِ الأَشباحِ-: المُنشِئُ أَصنافَ الأَشیاءِ بِلا رَوِیَّةِ فِکرٍ آلَ إِلَیها، ولا قَریحَةِ غَریزَةٍ أَضمَرَ عَلَیها، ولا تَجرِبَةٍ أَفادَها مِن حَوادِثِ الدُّهورِ، ولا شَریکٍ أَعانَهُ عَلَى ابتِداعِ عَجائِبِ الأُمورِ، فَتَمَّ خَلقُهُ بِأَمرِهِ، و أَذعَنَ لِطاعَتِهِ.(28)
5430. عنه علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ الفاشی فِی الخَلقِ حَمدُهُ، وَالغالِبِ جُندُهُ، وَالمُتَعالی جَدُّهُ(29) أَحمَدُهُ عَلى نِعَمِهِ التُّؤامِ(30)، وآلائِهِ العِظامِ. الَّذی عَظُمَ حِلمُهُ فَعَفا، وعَدَلَ فی کُلِّ ما قَضى، وعَلِمَ ما یَمضی وما مَضى. مُبتَدِعِ الخَلائِقِ بِعِلمِهِ، ومُنشِئِهِم بِحُکمِهِ، بِلاَ اقتِداءٍ ولا تَعلیمٍ، ولاَ احتِذاءٍ لِمِثالِ صانِعٍ حَکیمٍ.(31)
چیرگى بر هر چیز، و نیرومندى در هر چیز، و توانایى بر هر چیز، و چیزى همانند او نیست. و اوست نو پدیدآورِ چیز، آن گاه که چیزى نبود، و همیشگى است و استوار به دادگرى است. خدایى جز او- که شکست‌ناپذیر و فرزانه است- وجود ندارد. فراتر از آن است که چشم‌ها به او برسند، و اوست که چشم‌ها را در مى‌یابد، و اوست باریک‌بین و آگاه.
5428. امام على علیه السلام: خدایى جز اللّه نیست؛ آفریننده و نو پدیدآور بدون [استفاده از] نمونه‌اى که از غیر خودش گرفته باشد.
5429. امام على علیه السلام- در خطبه ی اَشباح-: نو پدیدآور انواع چیزهاست، بدون تفکّرى که بدان روى آورد و از آن پیروى کند، و بدون غریزه‌اى طبیعى که به طور پنهانى بر آن اعتماد کند، و بدون تجربه‌اى که از پیشامدهاى روزگار به دست آورده باشد، و بدون شریکى که بر نوآورى پدیده‌هاى شگفت یارى‌اش کند. پس با فرمان او، آفرینشْ تمام گشت و [آفریده شده،] فرمان‌بردارى خدا را پذیرفت.
5430. امام على علیه السلام: ستایش براى خدایى است که ستایش او در آفریدگان، پراکنده است، و سپاهش چیره است، و سترگى‌اش والاست. او را بر نعمت‌هاى بسیارش (/ پیوسته‌اش) و بخشش‌هاى سترگش مى‌ستایم؛ او که بردبارى‌اش سترگ گشت و گذشت نمود، و در هر آنچه حکم کرد، عدالت ورزید، و آنچه را مى‌آید و آنچه را که گذشت، دانست. آفریدگان را با دانایى‌اش نوآورى کرد، و با فرزانگى‌اش نو پدید آورد، بدون پیروى کردن و آموختن و بدون الگو گرفتن از نمونه ی سازنده‌اى فرزانه.
5431. عنه علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ المُتَوَحِّدِ بِالقِدَمِ وَالأَزَلِیَّةِ، الَّذی لَیسَ لَهُ غایَةٌ فی دَوامِهِ، ولا لَهُ أَوَّلِیَّةٌ، أَنشَأَ صُنوفَ البَرِیَّةِ لا مِن أُصولٍ کانَت بَدِیَّةً، وَارتَفَعَ عَن مُشارَکَةِ الأَندادِ(32)، وتَعالى عَنِ اتِّخاذِ صاحِبَةٍ و أَولادٍ، وهُوَ الباقی بِغَیرِ مُدَّةٍ، وَالمُنشِئُ لا بِأَعوانٍ، لا بِآلَةٍ فَطَرَ(33)، ولا بِجَوارِحَ صَرَفَ ما خَلَقَ، لا یَحتاجُ إِلى مُحاوَلَةِ التَّفکیرِ.(34)
5432. التوحید عن منصور بن حازم: سَأَلتُهُ- یَعنی أَبا عَبدِاللّه علیه السلام-: هَل یَکونُ الیَومَ شَیءٌ لَم یَکُن فی عِلمِ اللّهِ عز و جل؟
قالَ: لا، بَل کانَ فی عِلمِهِ قَبلَ أَن یُنشِئَ السَّماواتِ وَالأَرضَ.(35)
5431. امام على علیه السلام: ستایش براى خدایى است که در قدیم و ازلى بودن، یگانه است؛ کسى که همیشگى‌اش نهایتى ندارد، و براى او آغازى نیست. انواع آفریدگان را نو پدید آورد، [امّا] نه بر اساس اصولى که [قبلاً] پدید آمده باشند. از همیارى شریک‌ها فراتر است، و برتر است از برگرفتن همسر و فرزندان، و او بدون مدّت، پایدار است، و بدون یاوران، نو پدیدآور است. نه با ابزارى آفرید، و نه آنچه را آفرید، با اندامى دگرگون ساخت. او نیازمندِ به کارگیرى اندیشه نیست.
5432. التوحید- به نقل از منصور بن حازم-: از ایشان یعنى امام صادق علیه السلام‌پرسیدم: آیا امروز چیزى وجود دارد که در علم خدا عز و جل نبوده باشد؟
فرمود: «خیر؛ بلکه آن چیز، قبل از نو پدید آوردن آسمان‌ها و زمین، در علم خدا بوده است».
1) معجم مقاییس اللغة: ج 5 ص 428.
2) الصحاح: ج 1 ص 77، النهایة: ج 1 ص 51، المصباح المنیر: ص 606، لسان العرب: ج 1 ص 170.
3) الواقعة: 72.
4) راجع: ج5 ص302 هامش 3.
5) المؤمنون: 14.
6) النجم: 32. راجع: هود: 61.
7) الانعام: 133.
8) الأنعام: 98.
9) یس: 79.
10) الملک: 23.
11) فی بحار الأنوار مفتى وما أثبتناه هو الصحیح.
12) بحار الأنوار: ج 3 ص 137 عن المفضّل بن عمر فی الخبر المشتهر بتوحید المفضّل.
13) الأنعام: 6.
14) الأنعام: 141.
15) العنکبوت: 20. راجع: النجم: 47.
16) الواقعة: 61 و 62.
17) بحار الأنوار: ج 94 ص 181 ح 9 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی.
18) الرعد: 12.
19) شَتَّ الأمرُ شَتاتا: تفرّق (الصحاح: ج 1 ص 254).
20) البلد الأمین: ص 166، المصباح للکفعمی: ص 548، بحار الأنوار: ج 91 ص 339 ح 25.
21) بحار الأنوار: ج 86 ص 225 ح 45، نقلاً عن الکتاب العتیق.
22) البلد الأمین: ص 410، بحار الأنوار: ج 94 ص 396.
23) بحار الأنوار: ج 93 ص 1، نقلاً عن رسالة النعمانی.
24) الکافی: ج 1 ص 112 ح 1، التوحید: ص 191 ح 3 کلاهما عن ابراهیم بن عمر، بحار الأنوار: ج 4 ص 167 ح 8.
25) التوحید: ص 185 ح 1، عیون أخبار الرضا: ج 1 ص 127 ح 23 کلاهما عن الفتح بن یزید الجرجانی، بحار الأنوار: ج 4 ص 173 ح 2.
26) الاحتجاج: ج 1 ص 139 ح 32، الیقین: ص 346 کلاهما عن علقمة بن محمّد الحضرمی عن الإمام الباقر علیه السلام، العدد القویّة: ص 170 ح 8 عن زید بن أرقم، روضة الواعظین: ص 103 عن الإمام الباقر علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله، بحار الأنوار: ج 37 ص 204 ح 86.
27) الدروع الواقیة: ص 254، العدد القویّة: ص 368، مصباح المتهجّد: ص 602 ح 693، الإقبال: ج 1 ص 181 کلاهما فی دعاء إدریس علیه السلام نحوه، بحار الأنوار: ج 97 ص 222 ح 3.
28) نهج البلاغة: الخطبة 91، التوحید: ص 54 ح 13 نحوه وکلاهما عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 4 ص 277 ح 16.
29) الجدّ: العَظَمة (المصباح المنیر: ص 92).
30) التوأم: المولود مع غیره فی بَطن؛ من الاثنین فصاعدا، الجمع: تَوائم وتُؤام (القاموس المحیط: ج 4 ص 82). وهو هنا مجاز عن الکثیر أو المتواصل.
31) نهج البلاغة: الخطبة 191.
32) النِّدّ: المِثْلُ والنَّظِیر (الصحاح: ج 2 ص 543).
33) فَطَرَ: شَقّ، وفَطَرَ اللّهُ الخلق: خلقهم وبرأهم (القاموس المحیط: ج 2 ص 110).
34) الأمالی للطوسی: ص 704 ح 1509 عن زید بن علیّ عن الإمام زین العابدین علیه السلام، بحار الأنوار: ج 4 ص 319 ح 44.
35) التوحید: ص 135 ح 6، بحار الأنوار: ج 4 ص 84 ح 15.
