المقدّر لغةً
«المقدِّر» اسم فاعل من قَدَّر، یقدِّر من مادّة «قدر» وهو یدلّ على مبلغ الشیء وکنهه ونهایته(1)، فالمقدِّر هو الذی یعیّن مبلغ الشیء الذی یریده ونهایته وحجمه.
المقدِّر فی القرآن والحدیث
أُسندت مشتقّات «التقدیر» إِلى اللّه سبحانه قرابة ثلاث وعشرین مرّةً فی القرآن الکریم، أَمّا صفة «المقدِّر» فلم ترد فیه، فقد ذکرت الأَحادیث التقدیر بأنّه یمثّل مرحلة من مراحل الفعل وخلقة الموجودات التی تتحقّق بعد المشیئة والإرادة، وقبل القضاء: «لا یَکونُ إِلاّ ما شاءَ اللّهُ و أَرادَ وقَدَّرَ وقَضى»(2)، ووردت فی تفسیر التقدیر أَلفاظ مثل «الهندسة مِنَ الطّولِ وَالعَرضِ وَالبَقاءِ»(2)، و «تَقدیرُ الشَّیءِ مِن طولِهِ وعَرضِهِ»(3)، و «وضع
واژه‌شناسى «مُقدِّر»
صفت «مُقدِّر (اندازه‌گذارنده)»، اسم فاعل از «قَدَّرَ، یُقَدِّرُ»، از ریشه ی «قدر» است که بر اندازه و حقیقت و نهایت چیز، دلالت مى‌کند. بنا بر این، مُقدِّر، کسى است که مقدار و نهایت و اندازه ی چیزى را که اراده کرده، معیّن مى‌کند.
مُقدِّر، در قرآن و حدیث
برگرفته‌ها از مصدر «تقدیر»، 23 بار در قرآن کریم درباره ی خدا به کار رفته است، امّا صفت مُقدِّر، در قرآن به کار نرفته است. در احادیث، تقدیر، یکى از مراحل آفرینش موجودات به شمار مى‌آید که پس از مشیّت و اراده و قبل از قضاست: «چیزى موجود نمى‌شود، مگر آن که خدا بخواهد و اراده کند و تقدیر کند و حکم کند».
در تفسیر تقدیر نیز سخنانى از این دست، گفته شده است: «اندازه ی طول و عرض و بقا»، «اندازه نهادن طول و عرض چیزى» و «قرار دادن اندازه‌هاى
الحُدود مِنَ الآجالِ وَالأَرزاقِ وَالبَقاءِ وَالفَناءِ»(4)، وتدلّ هذه الأَحادیث على أَنّ کلّ شیء فی النظام الکَونیّ یقوم على مقیاس وتقدیر خاصّین من جهات مختلفة کالطول والعرض والبقاء والآجال والأَرزاق.
77 / 1
صِفَةُ تَقدیرِهِ
الکتاب
«وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً».(5)
«إِنّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ».(6)
«وَ کُلُّ شَیْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ».(7)
«إِنَّ اَللّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اَللّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْراً»(8)
«وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ».(9)
«نَحْنُ قَدَّرْنا بَیْنَکُمُ اَلْمَوْتَ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ».(10)
«وَ اَلشَّمْسَ وَ اَلْقَمَرَ حُسْباناً ذلِکَ تَقْدِیرُ اَلْعَزِیزِ اَلْعَلِیمِ».(11)
«وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثى وَ لا تَضَعُ إِلاّ بِعِلْمِهِ وَ ما یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلاّ
مهلت‌ها و روزى‌ها و بقا و نابودى».
این احادیث، نشان مى‌دهند که در نظام آفرینش، همه چیز بر اساس اندازه‌گیرى و تقدیر خاصّى از جهات مختلف، چون طول و عرض و دوام و مهلت‌ها و روزى‌ها استوار است.
77 / 1
توصیف اندازه نهادن خدا
قرآن
«و هر چیزى را آفرید، پس آن را اندازه نهاد، اندازه نهادنى».
«هر چیزى را به اندازه آفریدیم».
«و هر چیزى، نزد او به اندازه است».
«خداوند، کار خود را به انجام رساننده است. به راستى که خدا براى هر چیزى، اندازه‌اى نهاده است».
«و هیچ چیزى نیست، مگر آن که گنجینه‌هاى آن، نزد ماست و آن را جز به اندازه ی معلوم، فرو نمى‌فرستیم».
«ما مرگ را میان شما مقدّر کردیم، و کسى بر ما پیشى نمى‌گیرد».
«و خورشید و ماه را [ابزار] محاسبه کردن قرار داد. این است اندازه نهادنِ آن همیشه پیروزِ دانا».
«و هیچ مادینه‌اى آبستن نمى‌شود و نمى‌زاید، مگر به دانش او، و هیچ سال‌خورده‌اى، عمر
فِی کِتابٍ».(12)
راجع: الشورى: 27، الزخرف: 11، المرسلات: 22.
الحدیث
5364. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: یا مُنشِئَ کُلِّ شَیءٍ ومُقَدِّرَهُ.(13)
5365. عنه صلى الله علیه و آله: یا مَن لَهُ التَّدبیرُ وإِلَیهِ التَّقدیرُ.(14)
5366. رسول اللّه صلى الله علیه و آله عن جبرئیل علیه السلام: سُبحانَ اللّهِ المَلِکِ الواحِدِ الحَمیدِ… قادِرٌ عَلى ما یَشاءُ، مُقَدِّرُ المَقدورِ.(15)
5367. عنه صلى الله علیه و آله: قَدَّرَ اللّهُ المَقادیرَ قَبلَ أَن یَخلُقَ السَّماواتِ وَالأَرضَ بِخَمسینَ أَلفَ سَنَةٍ.(16)
5368. الإمام زین العابدین علیه السلام: الحَمُدُ للّهِ‌ِ المَذکورِ بِکُلِّ لِسانٍ، المَشکورِ عَلى کُلِّ إِحسانٍ، المَعبودِ فی کُلِّ مَکانٍ، مُدَبِّرِ الأُمورِ، ومُقَدَّرِ الدُّهورِ.(17)
5369. الإمام الصادق علیه السلام: وَضَعَ کُلَّ شَیءٍ مِن ذلِکَ مَوضِعَهُ عَلى صَوابٍ مِنَ التَّقدیرِ وحِکمَةٍ مِنَ التَّدبیرِ.(18)
دراز نمى‌یابد و از عمرش کاسته نمى‌شود، مگر آن که در کتابى [ثبت] است».
ر. ک: شورا: آیه ی 27، زخرف: آیه ی 11، مرسلات: آیه ی 22.
حدیث
5364. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى آفریننده ی همه چیز و اندازه‌گذارنده ی آن!
5365. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى کسى که تدبیر کردن، از آنِ اوست و اندازه نهادن، به او بر مى‌گردد!
5366. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- به نقل از جبرئیل علیه السلام-: پاک است خدایى که فرمان‌رواىِ بى‌همتا و ستوده است… تواناست بر آنچه بخواهد و اندازه‌گذارنده ی مقدور است.
5367. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، پنجاه هزار سال پیش از آفرینش آسمان‌ها و زمین، اندازه‌ها را اندازه نهاده است.
5368. امام زین العابدین علیه السلام: ستایش، براى خدایى است که با همه ی زبان‌ها ذکر مى‌شود، بر هر نیکى‌اى سپاس گزارده مى‌شود، در همه جا پرستش مى‌شود، تدبیرکننده ی کارهاست و اندازه‌گذارنده ی دوران‌هاست.
5369. امام صادق علیه السلام: هر چیزى از آن [نعمت‌ها] را در جاى خودش قرار داد، بر اساس تقدیر درست و فرزانگىِ تدبیر.
5370. عنه علیه السلام: أَفعالُ العِبادِ مَخلوقَةٌ خَلقَ تَقدیرٍ لا خَلقَ تَکوینٍ، وَاللّهُ خالِقُ کُلِّ شَیءٍ.(19)
5371. التوحید عن حمدان بن سلیمان: کَتَبتُ إِلَى الرِّضا علیه السلام أَسأَلُهُ عَن أَفعالِ العِبادِ أَمَخلوقَةٌ أَم غَیرُ مَخلوقَةٍ؟
فَکَتَبَ علیه السلام: أَفعالُ العِبادِ مُقَدَّرَةٌ فی عِلمِ اللّهِ عز و جل قَبلَ خَلقِ العِبادِ بِأَلفَی عامٍ.(20)
5372. معانی الأخبار عن عبد السلام بن صالح الهرویّ: سَمِعتُ أَبَا الحَسَنِ عَلِیَّ بنَ موسَى الرِّضا علیه السلام یَقولُ: أَفعالُ العِبادِ مَخلوقَةٌ.
فَقُلتُ لَهُ: یَا ابنَ رَسولِ اللّهِ، ما مَعنى «مَخلوقَةٌ»؟
قالَ: مقَدَّرَةٌ.(21)
5373. الإمام الرضا علیه السلام: وَاعلَم أَنَّ الواحِدَ الَّذی هُوَ قائِمٌ بِغَیرِ تَقدیرٍ ولا تَحدیدٍ خَلَقَ خَلقا مُقَدَّرا بِتَحدیدٍ وتَقدیرٍ، وکانَ الَّذی خَلَقَ خَلقَینِ اثنَینِ: التَّقدیرَ وَالمُقَدَّرَ، فَلَیسَ فی کُلِّ واحِدٍ مِنهُما لَونٌ ولا ذَوقٌ ولا وَزنٌ، فَجَعَلَ أَحَدَهُما یُدرَکُ بِالآخَرِ، وجَعَلَهُما مُدرَکَینِ بِأَنفُسِهِما.(22)
5374. المحاسن عن یونس بن عبد الرحمن عن الإمام الرضا علیه السلام: لا یَکونُ إِلاّ ما شاءَ اللّهُ و أَرادَ وقَدَّرَ وقَضى. قُلتُ: فَما مَعنى شاءَ؟
5370. امام صادق علیه السلام: کارهاى بندگان، [توسط خدا]آفریده شده است؛ به آفرینشِ اندازه نهادن، نه آفرینشِ به وجود آوردن، و خدا آفریننده ی همه چیز است.
5371. التوحید- به نقل از حمدان بن سلیمان-: به امام رضا علیه السلام نامه نوشتم و درباره ی کارهاى بندگان پرسیدم که: آیا آفریده شده هستند یا آفریده شده نیستند؟
[امام علیه السلام در پاسخ] نوشت: «اندازه ی کارهاى بندگان، دو هزار سال پیش از آفرینش آنها، در علم خداوند عز و جل مشخص شد».
5372. معانى الأخبار- به نقل از عبد السلام بن صالح هِرَوى-: از امام رضا علیه السلام‌شنیدم که مى‌فرمود: «کارهاى بندگان، آفریده شده هستند».
پس به ایشان گفتم: اى فرزند پیامبر خدا! معناى آفریده شدن [در این جا] چیست؟
فرمود: «اندازه نهاده شده هستند».
5373. امام رضا علیه السلام: و بدان آن یگانه‌اى که بدون اندازه و نهایت، استوار است، آفریده‌اى آفرید که با نهایت و اندازه، تقدیر شده بود، و آنچه را آفرید، دو آفریده بود: تقدیر و تقدیر شده. پس در هیچ یک از این دو، رنگ و طعم و وزنى نبود. سپس، یکى از آن دو را [به گونه‌اى] قرار داد که با دیگرى درک شود و هر دو را معلوم به ذات قرار داد [که بدون نیاز به چیز دیگر، قابل درک‌اند].
5374. المحاسن- به نقل از یونس بن عبد الرحمن-: امام رضا علیه السلام فرمود: «هستى نمى‌یابد، مگر آنچه خدا بخواهد و اراده کند و اندازه نهد و حکم کند».
گفتم: [مشیّت و] خواست، یعنى چه؟
قالَ: اِبتِداءُ الفِعلِ.
قُلتُ: فَما مَعنى أَرادَ؟
قالَ: الثُّبوتُ عَلَیهِ.
قُلتُ: فَما مَعنى قَدَّرَ؟
قالَ: تَقدیرُ الشَّیءِ مِن طولِهِ وعَرضِهِ.
قُلتُ: فَما مَعنى قَضى؟
قالَ: إِذا قَضاهُ أَمضاهُ، فَذلِکَ الَّذی لا مَرَدَّ لَهُ.(23)
5375. تفسیر القمّی عن یونس عن الإمام الرضا علیه السلام: لا یَکونُ إِلاّ ما شاءَ اللّهُ و أَرادَ وقَدَّرَ وقَضى، أَتَدری مَا المَشِیئَةُ یا یونُسُ؟
قُلتُ: لا.
قالَ: هُوَ الذِّکرُ الأَوَّلُ.
أَتَدری مَا الإِرادَةُ؟
قُلتُ: لا.
قالَ: العَزیمَةُ عَلى ما شاءَ اللّهُ.
وتَدری مَا التَّقدیرُ؟
قُلتُ: لا.
قالَ: هُوَ وَضعُ الحُدودِ مِنَ الآجالِ وَالأَرزاقِ وَالبَقاءِ وَالفَناءِ.
وتَدری مَا القَضاءُ؟
فرمود: «آغازگرىِ فعل».
گفتم: اراده کرد، یعنى چه؟
فرمود: «ثبات بر فعل».(24)
گفتم: اندازه نهاد، یعنى چه؟
فرمود: «مشخص کردن اندازه ی طول و عرض آن چیز».
گفتم: حکم کرد، یعنى چه؟
فرمود: «آن گاه که به فعلى حکم کرد، آن فعل را به اجرا مى‌گذارد. پس این فعل، همان است که بازگشتى براى آن نیست».
5375. تفسیر القمّى- به نقل از یونس بن عبدالرحمان-: امام رضا علیه السلام فرمود: «هستى نمى‌یابد، مگر آنچه خدا بخواهد و اراده کند و اندازه نهد و حکم کند. آیا مى‌دانى که مشیّت (خواست)، چیست؟ اى یونس!».
گفتم: خیر.
فرمود: «آن، یاد نخستین است. آیا مى‌دانى که اراده چیست؟».
گفتم: خیر.
فرمود: «ثبات بر چیزى که خدا خواسته است. آیا مى‌دانى که اندازه نهادن چیست؟».
گفتم: خیر.
فرمود: «آن، قرار دادن اندازه‌هاى نهایت زندگى‌ها و روزى‌ها و دوام و نابودى است. آیا مى‌دانى که حکم کردن چیست؟».
قُلتُ: لا.
قالَ: هُو إِقامَةُ العَینِ.(25)
5376. المحاسن عن محمّد بن إسحاق: قالَ أَبُوالحَسَنِ علیه السلام لِیونُسَ مَولى عَلِیِّ بنِ یَقطینٍ: یا یونُسُ… لا یَکونُ إِلاّ ما شاءَ اللّهُ و أَرادَ وقَدَّرَ وقَضى، ثُمَّ قالَ: أَتَدری مَا المَشیئَةُ؟
فَقالَ: لا.
فَقالَ: هَمُّهُ بِالشَّیءِ.
أَوَتَدری ما أَرادَ؟
قالَ: لا.
قالَ: إِتمامُهُ عَلَى المَشیئَةِ.
فَقالَ: أَوَتَدری ما قَدَّرَ؟
قالَ: لا.
قالَ: هُوَ الهَندَسَةُ مِنَ الطّولِ وَالعَرضِ وَالبَقاءِ.
ثُمَّ قالَ: إِنَّ اللّهَ إِذا شاءَ شَیئا أَرادَهُ، وإِذا أَرادَهُ قَدَّرَهُ، وإِذا قَدَّرَهُ قَضاهُ، وإِذا قَضاهُ أَمضاهُ.(26)
77 / 2
ما لا یُوصَفُ تَقدیرُهُ بِهِ
5377. الإمام علیّ علیه السلام- فی تَمجیدِ اللّهِ وتَعظیمِهِ-: المُقَدِّرُ لِجَمیعِ الأُمورِ بِلا رَوِیَّةٍ ولا ضَمیرٍ.(27)
گفتم: خیر.
فرمود: «آن، به پا داشتن عین [ِ خارجى فعل] است».
5376. المحاسن- به نقل از محمّد بن اسحاق-: امام کاظم علیه السلام به یونس [بن عبد الرحمن]، دوست على بن یقطین گفت: «اى یونس!… هستى نمى‌یابد، مگر آنچه خدا بخواهد و اراده کند و اندازه نهد و حکم کند. آیا در مى‌یابى که خواست، چیست؟».
گفت: خیر.
پس فرمود: «آغاز توجّه او به چیز. آیا مى‌دانى اراده کرد، یعنى چه؟».
گفت: خیر.
فرمود: «تمام کردنِ خواست. آیا مى‌فهمى اندازه نهاد، یعنى چه؟».
گفت: خیر.
فرمود: «آن، هندسه طول و عرض و دوام است. خدا، آن گاه که چیزى را خواست، اراده‌اش کرد و آن گاه که اراده‌اش کرد، اندازه‌اش نهاد و آن گاه که اندازه‌اش نهاد، بِدان حکم کرد و آن گاه که بِدان حکم کرد، آن را به اجرا گذاشت».
77 / 2
آنچه اندازه نهادن او بِدان توصیف نمى‌شود
5377. امام على علیه السلام- در ارج نهادن خدا و بزرگداشت او-: بدون اندیشیدن و آنچه در خاطره مى‌گذرد، اندازه‌گذار همه امور است.
5378. عنه علیه السلام: مُقَدِّرٌ لا بِحَرَکَةٍ.(28)
5379. عنه علیه السلام: مُقَدِّرٌ لا بِجَولِ فِکرَةٍ.(29)
5380. عنه علیه السلام: خَلَقَ الخَلقَ مِن غَیرِ رَوِیَّةٍ؛ إِذ کانَتِ الرَّوِیّاتُ لا تَلیقُ إِلاّ بِذَوِی الضَّمائِرِ، ولَیسَ بِذی ضَمیرٍ فی نَفسِهِ.(30)
راجع: ج 6 ص 42 (التقدیر).
5378. امام على علیه السلام: [خدا] اندازه گذارنده است، بدون حرکت.
5379. امام على علیه السلام: [خدا] اندازه‌گذارنده است، نه با سیر اندیشه.
5380. امام على علیه السلام: [خدا] آفریدگان را بدون اندیشیدن آفرید؛ زیرا اندیشیدن، کار کسى جز آنها که در وجودشان، عضو اندیشه‌گر دارند، نیست، در حالى که او در وجودش، عضو اندیشه‌گرى ندارد.
ر. ک: ج 6 ص 43 (اندازه گرفتن).
1) معجم مقاییس اللغة: ج 5 ص 62؛ الصحاح: ج 2 ص 786.
2) راجع: ص 222 ح 5376.
3) راجع: ص 218 ح 5374.
4) راجع: ص 220 ح 5375.
5) الفرقان: 2.
6) القمر: 49.
7) الرعد: 8.
8) الطلاق: 3.
9) الحِجْر: 21. راجع: الشورى: 27، الزخرف: 11، المرسلات: 22.
10) الواقعة: 60.
11) الأنعام: 96، راجع: یس: 38، فصّلت: 12.
12) فاطر: 11.
13) البلد الأمین: ص 410، المصباح للکفعمی: ص 347، بحار الأنوار: ج 94 ص 396.
14) مهج الدعوات: ص 120، بحار الأنوار: ج 95 ص 282 ح 4.
15) مهج الدعوات: ص 118 عن أنس، بحار الأنوار: ج 95 ص 374 ح 25.
16) سنن الترمذی: ص 4 ح 458 ح 2156 عن عبد اللّه بن عمرو، مسند ابن حنبل: ج 2 ص 574 ح 6590 عن أبی عبد الرحمن الحبلی، کنز العمّال: ج 1 ص 108 ح 497؛ التوحید: ص 368 ح 7، مختصر بصائر الدرجات: ص 137، بحار الأنوار: ج 5 ص 114 ح 43.
17) بحار الأنوار: ج 94 ص 153 ح 22 نقلاً عن کتاب أنیس العابدین.
18) بحار الأنوار: ج 3 ص 60 عن المفضل بن عمر فی الخبر المشتهر بتوحید المفضل.
19) الخصال: ص 608 ح 9، التوحید: ص 407 ح 5 کلاهما عن الأعمش وص 416 ح 15 عن أبی بصیر ولیس فیه ذیله، عیون أخبار الرضا: ج 2 ص 125 ح 1 بزیادة «للّه» بعد «مخلوقة»، صفات الشیعة: ص 129 ح 71 کلاهما عن الفضل بن شاذان عن الإمام الرضا علیه السلام، تحف العقول: ص 421 عن الإمام الرضا علیه السلام ولیس فیهما ذیله، بحار الأنوار: ج 5 ص 30 ح 38.
20) التوحید: ص 416 ح 16، عیون أخبار الرضا: ج 1 ص 136 ح 34، بحار الأنوار: ج 5 ص 29 ح 35.
21) معانی الأخبار: ص 396 ح 52، عیون أخبار الرضا: ج 1 ص 315 ح 90، بحار الأنوار: ج 5 ص 30 ح 37.
22) التوحید: ص 438 ح 1، عیون أخبار الرضا: ج 1 ص 176 ح 1 کلاهما عن الحسن بن محمّد النوفلی، بحار الأنوار: ج 10 ص 316 ح 1.
23) المحاسن: ج 1 ص 380 ح 839، الکافی: ج 1 ص 150 ح 1 عن علیّ بن إبراهیم الهاشمی عن الإمام الکاظم علیه السلام ولیس فیه «قلت: ما معنى أراد؟ قال: الثبوت علیه»، بحار الأنوار: ج 5 ص 122 ح 68 وراجع الاُصول الستّة عشر: ص 163.
24) مقصود، ثبات بر فعل در مرحله ی علم فعلى است، نه عمل خارجى که در مرحله ی قضا و امضا مطرح مى‌شود.
25) تفسیر القمّی: ج 1 ص 24، بحار الأنوار: ج 5 ص 117 ح 49.
26) المحاسن: ج 1 ص 380 ح 840، بحار الأنوار: ج 5 ص 122 ح 69.
27) نهج البلاغة: الخطبة 213، بحار الأنوار: ج 4 ص 319 ح 45.
28) الکافی: ج 1 ص 139 ح 4 عن الإمام الصادق علیه السلام، التوحید: ص 308 ح 2 عن عبد اللّه بن یونس عن الإمام الصادق عنه علیهما السلام، بحار الأنوار: ج 4 ص 304 ح 34.
29) نهج البلاغة: الخطبة 186، تحف العقول: ص 63، التوحید: ص 37 ح 2، عیون أخبار الرضا: ج 1 ص 151 ح 51 کلاهما عن محمّد بن یحیى بن عمر بن علی بن أبی طالب علیه السلام والقاسم بن أیّوب العلوی عن الإمام الرضا علیه السلام، الاحتجاج: ج 2 ص 362 ح 283 عن الإمام الرضا علیه السلام وفی کلّها «بحول» بدل «بجول»، الأمالی للمفید: ص 255 ح 4 عن محمّد بن زید الطبری عن الإمام الرضا علیه السلام، الأمالی للطوسی: ص 23 ح 28 عن محمّد بن یزید الطبری عن الإمام الرضا علیه السلام وفیهما «مقدّر لا بفکرة»، بحار الأنوار: ج 4 ص 229 ح 3.
30) نهج البلاغة: الخطبة 108 وراجع الخطبة 90 و 91.
