المُخرِج لغةً
«المخرِج» اسم فاعل من أَخرج، یُخرج، من مادّة «خرج» نقیض «دخل»، فالخروج نقیض الدخول(1)؛ المخرج هو الذی أَخرج الشیء من الشیء.
المُخرِج فی القرآن والحدیث
لقد نسب القرآن الکریم مشتقّات «خرج» إِلى اللّه اثنتین وخمسین مرّة، و وردت صفة «المخرج» ثلاث مرّات فی قوله تعالى: «وَ اَللّهُ مُخْرِجٌ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ»(2)، وقوله: «إِنَّ اَللّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ»(3)، وقوله: «مُخْرِجُ اَلْمَیِّتِ مِنَ اَلْحَیِّ»، وقد نسب القرآن والأَحادیث إِلى اللّه سبحانه إِخراج الشیء من الشیء بأَشکال مختلفة، یمکننا فی تقسیم عام أَنّ نقسّم هذه الصور إِلى قسمین هما: الإخراج المادّی،
واژه‌شناسى «مُخْرِج»
صفت «مُخرج (بیرون آورنده)»، اسم فاعل از «أخْرَجَ، یُخْرِجُ»، و از ریشه ی «خرج» (نقیض «دخل») است پس، خروج، نقیض دخول است، و مُخرِج، کسى است که چیزى را از چیزى بیرون مى‌آورد.
مُخرِج، در قرآن و حدیث
در قرآن کریم، برگرفته‌ها از مادّه ی «خرج»، 52 بار به خدا نسبت داده شده‌اند و صفت «مُخرِج»، سه بار در این آیات به کار رفته است: «وَ اَللّهُ مُخْرِجٌ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ؛ و خدا، آنچه را پنهان مى‌داشتید، بیرون آورنده است»، «إِنَّ اَللّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ؛ خدا، آنچه را که از آن مى‌پرهیزید، بیرون آورنده است»، و «وَ مُخْرِجُ اَلْمَیِّتِ مِنَ اَلْحَیِّ؛ بیرون آورنده ی مرده از زنده است».
در قرآن و احادیث، بیرون آوردن چیزى از چیزى، به گونه‌هاى مختلف به خدا نسبت داده شده است. در یک تقسیم، مى‌توان این گونه‌ها را به
والإخراج المعنویّ، ومن القسم الأَوّل لنا أَن نشیر إِلى الآیة الکریمة: «مُخْرِجُ اَلْمَیِّتِ مِنَ اَلْحَیِّ»، والحدیث: «مُخرِجُ المَوجودِ مِنَ العَدَمِ»(4)، ومن القسم الثانی لنا أَن نشیر إِلى الآیة الکریمة: «هُوَ اَلَّذِی یُنَزِّلُ عَلى عَبْدِهِ آیاتٍ بَیِّناتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ اَلظُّلُماتِ إِلَى اَلنُّورِ»(5)، والنوع الأَخیر مشروط باختیار العبد وتقواه.
70 / 1
یُخرِجُ الخَبءَ فِی السَّماواتِ وَالأَرضِ
«أَلاّ یَسْجُدُوا لِلّهِ اَلَّذِی یُخْرِجُ اَلْخَبْءَ فِی اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ یَعْلَمُ ما تُخْفُونَ وَ ما تُعْلِنُونَ».(6)
70 / 2
یُخرِجُ الحَیَّ مِنَ المَیِّتِ ویُخرِجُ المَیِّتَ مِنَ الحَیِّ ومخرج النفس من النفس
الکتاب
«تُولِجُ اَللَّیْلَ فِی اَلنَّهارِ وَ تُولِجُ اَلنَّهارَ فِی اَللَّیْلِ وَ تُخْرِجُ اَلْحَیَّ مِنَ اَلْمَیِّتِ وَ تُخْرِجُ اَلْمَیِّتَ مِنَ اَلْحَیِّ وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ».(7)
«إِنَّ اَللّهَ فالِقُ اَلْحَبِّ وَ اَلنَّوى یُخْرِجُ اَلْحَیَّ مِنَ اَلْمَیِّتِ وَ مُخْرِجُ اَلْمَیِّتِ مِنَ اَلْحَیِّ ذلِکُمُ اَللّهُ فَأَنّى تُؤْفَکُونَ».(8)
راجع: یونس: 31، الروم: 19.
دو قسمِ: بیرون آوردن مادّى (تکوینى) و بیرون آوردن معنوى (تشریعى) تقسیم کرد.
از قسم نخست، مى‌توان به آیه ی کریم: «بیرون آورنده ی مرده از زنده است» و حدیث: «مُخرج الموجود من العدم؛ بیرون آورنده ی هستى از نیستى است»، و از قسم دوم، مى‌توان به آیه ی کریم: «اوست آن که بر بنده ی خود، آیات روشنى فرو مى‌فرستد تا شما را از تاریکى‌ها به روشنایى در آورد»، اشاره کرد. نوع اخیر، مشروط به خواست بنده و پرهیزگارى اوست.
70 / 1
نهان را، در آسمان‌ها و زمین، بیرون مى‌آورد
«[شیطان، چنین کرده بود] تا براى خدایى سجده نکنند که نهان را در آسمان‌ها و زمین، بیرون مى‌آورد و آنچه را پنهان مى‌دارید و آنچه را آشکار مى‌نمایید، مى‌داند».
70 / 2
زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون مى‌آورد و بیرون آوردنده ی نفْس از نفْس است
قرآن
«شب را در روز در مى‌آورى و روز را در شب در مى‌آورى، و زنده را از مرده بیرون مى‌آورى و مرده را از زنده بیرون مى‌آورى، و به هر که بخواهى، بى‌شمارْ روزى مى‌دهى».
«خدا شکافنده ی دانه و هسته است، زنده را از مرده بیرون مى‌آورد و بیرون آورنده ی مرده از زنده است. این است خدا. پس چگونه بیراهه مى‌روید؟».
ر. ک: یونس: آیه ی 31، روم: آیه ی 19.
الحدیث
5280. رسول اللّه صلى الله علیه و آله- فِی الدُّعاءِ-: أَنتَ سَیِّدی… فالِقُ الحَبِّ وَالنَّوى، مولِجُ اللَّیلِ فِی النَّهارِ ومولِجُ النَّهارِ فِی اللَّیلِ، ومُخرِجُ الحَیِّ مِنَ المَیِّتِ ومُخرِجُ المَیِّتِ مِنَ الحَیِّ.(9)
5281. الإمام زین العابدین علیه السلام: اللّهُمَّ مُخرِجَ الوَلَدِ مِنَ الرَّحِمِ، ورَبَّ الشَّفعِ(10) وَالوَترِ، سَخِّر لی ما أُریدُ مِن دُنیایَ وآخِرَتی.(11)
5282. عیسى علیه السلام: اللّهُمَّ خالِقَ النَّفسِ مِنَ النَّفسِ، ومُخرِجَ النَّفسِ مِنَ النَّفسِ، ومُخَلِّصَ النَّفسِ مِنَ النَّفسِ، فَرِّج عَنّا وخَلِّصنا مِن شِدَّتِنا.(12)
70 / 3
یُخرِجُ الأَمواتَ مِنَ الأَرضِ
«وَ اَللّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ اَلْأَرْضِ نَباتاً- ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیها وَ یُخْرِجُکُمْ إِخْراجاً».(13)
70 / 4
یُخرِجُ ما فِی الصُّدورِ
«یَحْذَرُ اَلْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فِی قُلُوبِهِمْ قُلِ اِسْتَهْزِؤُا إِنَّ اَللّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ».(3)
حدیث
5280. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- در دعا-: تو، آقاى منى… اى شکافنده ی دانه و هسته، درآورنده ی شب در روز و درآورنده ی روز در شب، و بیرون آورنده ی زنده از مرده و بیرون آورنده ی مرده از زنده!
5281. امام زین العابدین علیه السلام: خدایا! اى بیرون آورنده ی فرزند از رَحِم، و اى پروردگار زوج و فرد! آنچه از دنیا و آخرتم مى‌خواهم، به خدمت من در آور.
5282. عیسى علیه السلام: خدایا! اى آفریدگار نفْس از نفْس، و بیرون آورنده ی نفْس از نفْس، و رهاکننده ی نفْس از نفْس! آسوده‌مان کن و از سختى‌هایمان رهایى‌مان ده.
70 / 3
مردگان را از زمین، بیرون مى‌آورد
«و خدا شما را از زمین برویانید، روییدنى [چون گیاه]. سپس، شما را به آن، باز مى‌گرداند و بیرون مى‌آورد، بیرون آوردنى!».
70 / 4
آنچه را در سینه‌هاست، بیرون مى‌آورد
«منافقان، بیم دارند که سوره‌اى بر آنان فرو آید که ایشان را به آنچه در دل‌هایشان دارند، آگاه سازد. بگو: مسخره کنید، که خدا بیرون آورنده ی آن چیزى است که از آن، بیمناکید!».
«وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادّارَأْتُمْ فِیها وَ اَللّهُ مُخْرِجٌ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ».(2)
70 / 5
یُخرِجُ المَرعى
«سَبِّحِ اِسْمَ رَبِّکَ اَلْأَعْلَى- اَلَّذِی خَلَقَ فَسَوّى- وَ اَلَّذِی قَدَّرَ فَهَدى- وَ اَلَّذِی أَخْرَجَ اَلْمَرْعى».(14)
70 / 6
یُخرِجُ الماءَ مِنَ الأَرضِ
«أَأَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ اَلسَّماءُ بَناها- رَفَعَ سَمْکَها فَسَوّاها- وَ أَغْطَشَ لَیْلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها- وَ اَلْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها- أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها».(15)
70 / 7
یُخرِجُ الزِّینَةَ
«قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اَللّهِ اَلَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ اَلطَّیِّباتِ مِنَ اَلرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی اَلْحَیاةِ اَلدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ اَلْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ اَلْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ».(16)
70 / 8
یُخرِجُ الثَّمَراتِ
الکتاب
«اَلَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اَلْأَرْضَ فِراشاً وَ اَلسَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ اَلسَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ اَلثَّمَراتِ رِزْقاً
«و [اى بنى اسرائیل!] آن‌گاه که کسى را کشتید، درباره ی [قاتل] او با یکدیگر به ستیزه برخاستید، و حتما خدا، آنچه را پنهان مى‌داشتید، بیرون خواهد آورد».
70 / 5
چراگاه را بیرون مى‌آورد
«نام والاترِ پروردگارت را به پاکى بستاى؛ آن که آفرید، و نظم و کمال بخشید؛ و آن که اندازه کرد، پس راه نمود؛ و آن که [گیاهِ]چراگاه را بیرون آورد».
70 / 6
آب را از زمین، بیرون مى‌آورد
«آیا آفرینش شما دشوارتر است، یا آفرینش آسمان؟ آن را بنا نهاد، سقفش را برافراشت، سپس آن را سامان داد، و شبش را تاریک کرد و روزش را بیرون آورد، و زمین را پس از آن بگسترانید. از آن، آب زمین و [گیاه] چراگاهش را بیرون آورد».
70 / 7
زینت را بیرون مى‌آورد
«بگو: چه کسى زینت‌هایى را که خدا براى بندگانش بیرون آورده است و روزى‌هاى پاکیزه را حرام کرده است؟ بگو: اینها در زندگى دنیا براى مؤمنان است [هرچند کافران نیز از آنها بهره مى‌برند]، در حالى که در روز رستاخیز، ویژه ی آنان است. بدین گونه، آیات [خود]را براى گروهى که آگاه‌اند، به روشنى بیان مى‌کنیم».
70 / 8
میوه‌ها را بیرون مى‌آورد
قرآن
«آن که زمین را براى شما بسترى [گسترده،] و آسمان را بنایى [افراشته]قرار داد، و از
لَکُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ».(17)
«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ اَلْأَرْضِ».(18)
الحدیث
5283. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ إِنّی أَسأَ لُکَ… یا مُنبِتَ الأَشجارِ فِی الأَرضِ القِفارِ(19)، یا مُخرِجَ النَّباتِ.(20)
5284. الإمام علیّ علیه السلام: سُبحانَکَ اللّهُمَّ وبِحَمدِکَ لا إِلهَ إِلاّ أَنتَ، أَستَغفِرُکَ و أَتوبُ إِلَیکَ، أَنتَ الرَّؤوفُ وإِلَیکَ المَرغَبُ، تُنزِلُ الغَیثَ بِقَدرِ الأَقواتِ، و أَنتَ قاسِمُ المَعاشِ، قاضِی الآجالِ، رازِقُ العِبادِ، مُروِی البِلادِ، مُخرِجُ الثَّمَراتِ، عَظیمُ البَرَکاتِ.(21)
70 / 9
یُخرِجُ المُؤمِنینَ مِنَ الظُّلُماتِ إلَى النُّورِ
«هُوَ اَلَّذِی یُنَزِّلُ عَلى عَبْدِهِ آیاتٍ بَیِّناتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ اَلظُّلُماتِ إِلَى اَلنُّورِ وَ إِنَّ اَللّهَ بِکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ».(5)
«هُوَ اَلَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَ مَلائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ اَلظُّلُماتِ إِلَى اَلنُّورِ وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً».(22)
«قَدْ أَنْزَلَ اَللّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً- رَسُولاً یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اَللّهِ مُبَیِّناتٍ لِیُخْرِجَ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا
آسمان، آبى فرود آورد، پس بِدان، از میوه‌ها براى شما روزى بیرون آورد. پس براى خدا، دانسته، همتایانى قرار مدهید».
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! از چیزهاى پاکى که به دست آورده‌اید و از آنچه از زمین براى شما بیرون آورده‌ایم، انفاق کنید».
حدیث
5283. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خدایا!… اى رویاننده ی درختان در زمینِ تهى از آب و گیاه، اى بیرون آورنده ی گیاه! من از تو مى‌خواهم.
5284. امام على علیه السلام: خدایا! پاکى، و من به ستایش تو مى‌پردازم. خدایى جز تو نیست. از تو آمرزش مى‌خواهم و به سوى تو باز مى‌گردم. تو مهرورزى و رغبتْ به توست. باران را به اندازه ی روزى‌ها فرو مى‌فرستى، و تو، تقسیم کننده ی روزى‌ها، به سر آورنده ی مهلت‌ها [ى زندگى]، روزى دهنده ی بندگان، سیراب کننده ی سرزمین‌ها، بیرون آورنده ی میوه‌ها، و آفریننده ی برکت‌هاى سترگى.
70 / 9
مؤمنان را از تاریکى‌ها به روشنایى، بیرون مى‌آورد
«اوست آن که بر بنده ی خود، آیات روشنى فرو مى‌فرستد تا شما را از تاریکى‌ها به روشنایى بیرون آورد، و هر آینه خدا به شما مهربان است».
«اوست آن که بر شما درود مى‌فرستد و فرشتگان او [نیز]، تا شما را از تاریکى‌ها به روشنایى بیرون آورد، و او به مؤمنان، مهربان است».
«همانا خدا به سوى شما پندآموزى را فرو فرستاده است؛ پیامبرى که آیات روشنگر خدا را بر شما مى‌خواند تا کسانى را که ایمان آورده‌اند و کارهاى شایسته کرده‌اند، از تاریکى‌ها
اَلصّالِحاتِ مِنَ اَلظُّلُماتِ إِلَى اَلنُّورِ».(23)
«یَهْدِی بِهِ اَللّهُ مَنِ اِتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ اَلسَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ اَلظُّلُماتِ إِلَى اَلنُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدِیهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ».(24)
70 / 10
یُخرِجُ لِلإِنسانِ کِتابَ أَعمالِهِ
«وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ اَلْقِیامَةِ کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً».(25)
70 / 11
یُخرِجُ الشَّیءَ مِن حَدِّ العَدَمِ
5285. رسول اللّه صلى الله علیه و آله- فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ-: یا مَن خَلَقَ الأَشیاءَ مِنَ العَدَمِ.(26)
5286. الإمام زین العابدین علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ خالِقِ أَمشاجِ النَّسَمِ، ومولِجِ الأَنوارِ فِی الظُّلَمِ، ومُخرِجِ المَوجودِ مِنَ العَدَمِ، وَالسَّابِقِ الأَزَلِیَّةِ بِالقِدَمِ.(27)
70 / 12
یُخرِجُ البَرَکاتِ
5287. الإمام المهدی علیه السلام- مِن دُعائِهِ عِندَ ظُهورِهِ-: لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ حَقّا حَقّا… یا مُنشِرَ الرَّحمَةِ مِن مَواضِعِها ومُخرِجَ البَرَکاتِ مِن مَعادِنِها.(28)
به روشنایى بیرون آورد».
«خدا به وسیله ی آن (قرآن)، کسى را که از خشنودى خدا پیروى کرده، به راه‌هاى سلامت راه مى‌نماید و آنان را به خواست خود، از تاریکى‌ها به روشنایى بیرون مى‌آورد و به راهى راست، راه مى‌نماید».
70 / 10
براى انسان، کارنامه ی اعمالش را بیرون مى‌آورد
«و [کارنامه ی] کردار هر انسانى را به گردنش پیوسته‌ایم و روز رستاخیز، براى او نوشته‌اى بیرون مى‌آوریم که آن را گشوده مى‌بیند».
70 / 11
شىء را از مرز نیستى بیرون مى‌آورد
5285. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- در دعاى جوشن کبیر-: اى کسى که اشیا را از نیستى آفرید!
5286. امام زین العابدین علیه السلام: ستایش، براى خدایى است که آفریننده ی نطفه‌هاى آمیخته ی انسان‌ها، وارد کننده ی روشنایى‌ها در تاریکى‌ها، و بیرون آورنده ی هستى از نیستى است، و به واسطه ی قدیم بودنش از ازل، [بر همه چیز،] پیشى‌گیرنده است.
70 / 12
برکات را بیرون مى‌آورد
5287. امام مهدى علیه السلام- در دعاى ایشان به هنگام ظهورش-: به راستى، به راستى که خدایى جز اللّه نیست…، اى گستراننده ی رحمت از جایگاه‌هایش و بیرون آورنده ی برکت‌ها از معادنش!
1) ترتیب کتاب العین: ص 218.
2) البقرة: 72.
3) التوبة: 64.
4) راجع: ص 144 ح 5286.
5) الحدید: 9.
6) النمل: 25.
7) آل عمران: 27.
8) الأنعام: 95.
9) الإقبال: ج 1 ص 372، الکافی: ج 4 ص 160 ح 2، تهذیب الأحکام: ج 3 ص 101 ح 263 کلاهما عن أیّوب بن یقطین أو غیره عنهم علیهم السلام، من لا یحضره الفقیه: ج 2 ص 161 ح 2032 عن محمّد بن أبی عمیر عن الإمام الصادق علیه السلام وکلّها نحوه، بحار الأنوار: ج 98 ص 54 ح 2.
10) الشَّفْعُ: خلاف الوَتْر، وهو الزَّوْج، وقیل: الشفع والوتر هو الخلق (القاموس المحیط: ج 3 ص 45).
11) مهج الدعوات: ص 27، بحار الأنوار: ج 86 ص 311 ح 63.
12) مهج الدعوات: ص 375، بحار الأنوار: ج 95 ص 176 ح 22.
13) نوح: 17 و 18.
14) الأعلى: 1- 4.
15) النازعات: 27- 31.
16) الأعراف: 32.
17) البقرة:22، راجع: الأنعام:99، الأعراف:57، إبراهیم:32، طه:53، فاطر:27، یس:33، الزمر:21، النبأ: 14- 16.
18) البقرة: 267.
19) القَفْرُ: المَفَازَةُ لاماء بها ولا نبات (المصباح المنیر: ص 511).
20) مهج الدعوات: ص 119، بحار الأنوار: ج 95 ص 281 ح 4.
21) الدروع الواقیة: ص 194، بحار الأنوار: ج 97 ص 198 ح 3.
22) الأحزاب: 43.
23) الطلاق: 10 و 11.
24) المائدة: 16.
25) الإسراء: 13.
26) البلد الأمین: ص 409، بحار الأنوار: ج 94 ص 394.
27) بحار الأنوار: ج 94 ص 158 ح 22 نقلاً عن کتاب أنیس العابدین.
28) العدد القویّة: ص 75 ح 125، دلائل الإمامة: ص 458 ح 438، بحار الأنوار: ج 52 ص 391 ح 214.
