المؤمن لغةً
«المؤمن» اسم فاعل من آمن، یُؤمن، من مادّة «أَمن» وهو أَصلان متقاربان: أَحدهما الأَمانة التی ضدّ الخیانة ومعناها سکون القلب، والآخر التصدیق(1)
أَمِنَ منه مثل سَلِمَ منه وزنا ومعنىً. والأَصل أَن یُستعمَل فی سکون القلب(2)
والأَمن: ضدّ الخوف(3)
قال ابن الأَثیر: فی أَسماء اللّه تعالى «المؤمن» هو الذی یصدق عبادَه وعده، فهو من الإیمان: التصدیق؛ أَو یؤمِّنهم فی القیامة من عذابه، فهو من الأَمان، والأَمن ضدّ الخوف(4)
المؤمن فی القرآن والحدیث
لقد أُسندت مشتقّات «الأَمن» إِلى اللّه سبحانه فی القرآن الکریم أَربع مرّات(5)، وقد
واژه‌شناسى «مؤمن»
صفت «مؤمن (ایمنى‌بخش)»، اسم فاعل از «آمَنَ، یُؤمِن»، از ریشه ی «أَمن» است که دو معناى اصلى نزدیک به هم دارد: یکى «امانت» که ضدّ خیانت است و معنایش آرامش قلب است و معناى دیگر آن، «تصدیق» و «پذیرفتن» است.
جمله «أمِنَ منه» از لحاظ وزن و معنا، مانند جمله ی «سَلِمَ منه» و به معناى «از او در امان مانَد» است. معنا و کاربرد اصلى این واژه، آرامش قلب است و در واقع، اَمن در مقابل بیم و اضطراب است.
ابن اثیر مى‌گوید: مؤمن، در نام‌هاى خداى متعال، به معناى کسى است که به وعده‌اى که به بندگانش داده، عمل مى‌کند. در این صورت، مؤمن از ایمان به معناى تصدیق و پذیرفتن، مشتق شده است یا معناى مؤمن در مورد خدا این است که خدا در روز قیامت، به بندگانش از عذاب خود ایمنى مى‌بخشد. در این صورت، مؤمن از امان و ایمنى گرفته شده است و اَمن، در مقابل ترس و اضطراب است.
مؤمن، در قرآن و حدیث
برگرفته‌هاى ریشه ی «أمن»، چهار بار در قرآن کریم به خدا نسبت داده شده
وردت صفة «المؤمن» مرّةً واحدةً فی قوله تعالى: «هُوَ اَللّهُ اَلَّذِی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ اَلْمَلِکُ اَلْقُدُّوسُ اَلسَّلامُ اَلْمُؤْمِنُ»(6)، کما رأَینا فی البحث اللغویّ أَنّ المؤمن یمکن أَن یکون بمعنى المصدِّق، وبمعنى المؤمن الذی یُعطی الأَمان، وهذا المعنى هو المقصود فی الآیات والأَحادیث. وقد جاء فی الحدیث: «سُمِّیَ الباری عز و جل مُؤمِنا لِأَنَّهُ یُؤمِنُ مِن عَذابِهِ مَن أَطاعَهُ»(7)
63 / 1
مَعنى إیمانِهِ
5203. الإمام علیّ علیه السلام: إِنَّ رَبّی… رَؤوفُ الرَّحمَةِ لا یُوصَفُ بِالرِّقَّةِ، مُؤمِنٌ لا بِعِبادَةٍ، مُدرِکٌ لا بِمِجَسَّةٍ، قائِلٌ لا بِاللَّفظِ.(8)
5204. الإمام الصادق علیه السلام: سُمِّیَ البارِی عز و جل مُؤمِنا؛ لِأَنَّهُ یُؤمِنُ مِن عَذابِهِ مَن أَطاعَهُ، وسُمِّیَ العَبدُ مُؤمِنا؛ لِأَنَّهُ یُؤمِنُ عَلَى اللّهِ عز و جل فَیُجیزُ اللّهُ أَمانَهُ.(9)
63 / 2
یُؤمِنُ الخائِفینَ
الکتاب
«لِإِیلافِ قُرَیْشٍ- إِیلافِهِمْ رِحْلَةَ اَلشِّتاءِ وَ اَلصَّیْفِ- فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هذَا اَلْبَیْتِ- اَلَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ
است و صفت «مؤمن»، یک بار به معناى، «ایمنى‌بخش» در این سخن خداى متعال: «اوست خدایى که جز او خدایى نیست؛ فرمان‌رواى بسیار پاک، و آشتى‌جو و ایمنى‌بخش»، به کار رفته است.
در بحث لغوى دیدیم که «مؤمن»، مى‌تواند به معناى «تصدیق‌کننده» و همچنین «امان دهنده» باشد. در آیات و احادیث، همین معناى دوم قصد شده است. در حدیثى آمده: «آفریننده عز و جل، از آن رو مؤمن نامیده مى‌شود که به پیروى کنندگان از فرمان‌هایش، ایمنى از عذاب مى‌بخشد».
63 / 1
معناى مؤمن بودن خدا
5203. امام على علیه السلام: همانا پروردگار من… مهروزى است که به نازکْ‌دلى توصیف نمى‌شود. مؤمن است، نه از راه پرستش کردن؛ ادراک‌کننده است، نه به وسیله ی لمس و خبرجویى؛ گوینده است، نه با تلفّظ.
5204. امام صادق علیه السلام: آفریننده عز و جل، از آن رو مؤمن نامیده شده که به پیروى‌کنندگان از دستوراتش، ایمنى از عذاب مى‌بخشد، در حالى که بنده، از آن رو مؤمن نامیده مى‌شود که از سوى خداوند عز و جل امان مى‌دهد و خداوند، امان او را روا مى‌دارد.
63 / 2
ایمنى‌بخشِ بیمناکان
قرآن
«به خاطر الفت گرفتن قریش؛ الفت و صمیمیت آنها در سفر زمستان و تابستان. پس باید پروردگارِ این خانه را بپرستند؛ آن که ایشان را از گرسنگى [رهانید و] طعام داد
جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ».(10)
الحدیث
5205. الإمام الکاظم علیه السلام- فی وَصِیَّتِهِ لِهِشامٍ-: اِعلَم أَنَّ اللّهَ… لَم یُؤمِنِ الخائِفینَ بِقَدرِ خَوفِهِم، ولکِن آمَنَهُم بِقَدرِ کَرَمِهِ وجودِهِ.(11)
63 / 3
یُؤمِنُ أَولِیاءَهُ
الکتاب
«وَعَدَ اَللّهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی اَلْأَرْضِ کَمَا اِسْتَخْلَفَ اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ اَلَّذِی اِرْتَضى لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ اَلْفاسِقُونَ».(12)
راجع: آل عمران: 154، الأنفال: 11.
الحدیث
5206. الإمام الصادق علیه السلام: اللّهُمَّ… یا مُؤمِنَ أَولِیائهِ مِنَ العَذابِ المُهینِ.(13)
و از بیم، ایمنشان ساخت».
حدیث
5205. امام کاظم علیه السلام- در سفارش خود به هشام-: بدان که خدا… بیمناکان را به اندازه ی بیمشان ایمنى نمى‌دهد؛ بلکه به اندازه ی کَرَم و نیکى بدون عوض خود، ایمنى مى‌بخشد.
63 / 3
ایمنى‌بخشِ دوستان و پیروانش
قرآن
«خدا به کسانى از شما که ایمان آوردند و کارهاى شایسته کردند، وعده داده که حتماً آنان را در زمین جانشین کند، همان گونه که کسانى را که پیش از آنان بودند، جانشین کرد و دینشان را که برایشان پسندیده است، برایشان پابرجا و محکم کند، و البته بیمشان را به ایمنى تبدیل کند که مرا پرستند و چیزى را با من شریک نگردانند، و هرکه پس از این کفر ورزد، آنان‌اند بدکارانِ نافرمان».
ر. ک: آل عمران: آیه ی 154، انفال: آیه ی 11.
حدیث
5206. امام صادق علیه السلام: خدایا!… اى کسى که به دوستان و پیروانش، از عذاب خوارکننده، ایمنى مى‌بخشى!
1) معجم مقاییس اللغة: ج 1 ص 133.
2) المصباح المنیر: ص 24.
3) الصحاح: ج 5 ص 2071.
4) النهایة: ج 1 ص 69. راجع: معجم مقاییس اللغة: ج 1 ص 135.
5) آل عمران: 154؛ الأنفال: 11؛ النور: 55؛ قریش: 4.
6) الحشر: 23.
7) راجع: ص 52 ح 5204.
8) التوحید: ص 305 ح 1، الإمالی للصدوق: ص 423 ح 560، الاختصاص: ص 236 کلها عن الأصبغ بن نباتة، بحار الأنوار: ج 4 ص 27 ح 2.
9) التوحید: ص 205، عدّة الداعی: ص 304 ح 37، بحار الأنوار: ج 4 ص 196 ح 2.
10) قریش: 1- 4.
11) تحف العقول: ص 399، بحار الأنوار: ج 1 ص 155 ح 30.
12) النور: 55.
13) مهج الدعوات: ص 223 عن الربیع، بحار الأنوار: ج 86 ص 315 ح 67.
