الغنیّ لغةً
«الغنیّ» فعیل بمعنى فاعل من «غنى» وهو یدلّ على الکفایة(1)، فغناه سبحانه بمعنى عدم حاجته مطلقا.
الغنیّ فی القرآن والحدیث
لقد ذکر القرآن الکریم صفة «الغنیّ» مقرونةً بصفة «الحمید» عشر مرّات(2)، ومرّة واحدة مع کلّ من «الحلیم»(3) و «ذو الرحمة»(4) و «الکریم»(5)، وذکر «غنیّ عن العالمین» مرّتین(6)،
فصل چهل و هشتم
غَنى
واژه‌شناسى «غنى»
صفت «غَنى (بى‌نیاز)»، فعیل به معناى فاعل از مادّه ی «غنى» است که بر بسندگى دلالت دارد. پس غناى خداى سبحان، به معناى بى‌نیازى مطلق اوست.
غنى، در قرآن و حدیث
قرآن کریم، صفت «غنى» را در کنار صفت «حمید»، ده بار و با هر یک از صفات «حلیم»، «ذو الرحمه» و «کریم»، یک بار یاد کرده است و تعبیر: «غَنِیٌّ عَنِ اَلْعالَمِینَ؛ بى‌نیاز از جهانیان است»، دوبار و هر یک از تعابیر: «غَنِیٌّ عَنْکُمْ؛ از شما
کما ذکر کلاًّ من «غَنِیٌّ عَنْکُمْ»(7) و «سُبْحانَهُ هُوَ اَلْغَنِیُّ»(8) و «اَللّهُ اَلْغَنِیُّ وَ أَنْتُمُ اَلْفُقَراءُ»(9) مرّة واحدة، کما أَکّدت الأَحادیث الغنى المطلق للّه واستغناءه عن جمیع المخلوقات واحتیاج المخلوقات إِلیه وانحصار الغِنى المطلق به سبحانه وتعالى.
48 / 1
غَنِیٌّ عَنِ العالَمینَ
الکتاب
«إِنَّ اَللّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ اَلْعالَمِینَ».(10)
«وَ قالَ مُوسى إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی اَلْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اَللّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ».(11)
راجع: غافر: 7.
الحدیث
4971. الإمام الصادق علیه السلام- فیما عَلَّمَهُ أَحَدَ أَصحابِهِ فِی الاِحتِجاجِ عَلَى ابنِ أَبِی العَوجاءِ-: ویَقولُ لَکَ: أَلَیسَ تَزعُمُ أَنَّهُ غَنِیٌّ؟ فَقُل: بَلى.
فَیَقولُ: أَیَکونُ الغَنِیُّ عِندَکَ مِنَ المَعقولِ فی وَقتٍ مِنَ الأَوقاتِ لَیسَ عِندَهُ ذَهَبٌ ولا فِضَّةٌ؟
فَقُل لَهُ: نَعَم.
بى‌نیاز است» و «سُبْحانَهُ هُوَ اَلْغَنِیُّ؛ او منزّه است، اوست بى‌نیاز» و «اَللّهُ اَلْغَنِیُّ وَ أَنْتُمُ اَلْفُقَراءُ؛ خدا بى‌نیاز است و شما نیازمندانید»، یک بار ذکر شده است.
احادیث نیز بر بى‌نیازى مطلق خدا و بى‌نیازى او از همه ی آفریدگان و نیازمندى آفریده‌ها به او و انحصار بى‌نیازى مطلق در او تأکید کرده‌اند.
48 / 1
بى‌نیاز از جهانیان
قرآن
«بى‌گمان، خدا از جهانیان، بى‌نیاز است».
«موسى گفت: اگر شما و همه ی کسانى که در زمین‌اند، کفر بورزید، [زیانى به خدا نمى‌رساند؛ چرا که] بى‌گمان، خدا بى‌نیاز ستوده است».
ر. ک: غافر: آیه ی 7.
حدیث
4971. امام صادق علیه السلام- در آنچه به یکى از یاران خود براى احتجاج در برابر ابن ابى العوجاء آموخت-: [ابن ابى العوجاء] به تو مى‌گوید: آیا نمى‌پندارى که او (خدا) بى‌نیاز است؟
بگو: آرى.
پس به تو خواهد گفت: آیا نزد تو عاقلانه است که بى‌نیاز، گاهى از اوقات، زر و سیمى نداشته باشد؟
به او بگو: آرى.
فَإِنَّهُ سَیَقولُ لَکَ: کَیفَ یَکونُ هذا غَنِیّا؟
فَقُل لَهُ: إِن کانَ الغِنى عِندَک أَن یَکونَ الغَنِیُّ غَنِیّا مِن فِضَّتِهِ وذَهَبِهِ وتِجارَتِهِ فَهذا کُلُّهُ مِمّا یَتَعامَلُ النّاسُ بِهِ، فَأَیُّ القِیاسِ أَکثَرُ و أَولى بِأن یُقالَ غَنِیٌّ مَن أَحدَثَ الغِنى فَأَغنى بِهِ النّاسَ قَبلَ أَن یَکونَ شَیءٌ وهُوَ وَحدَهُ؟ أَو مَن أَفادَ مالاً مِن هِبَةٍ أَو صَدَقَةٍ أَو تِجارَةٍ؟!(12)
4972. الإمام الرضا علیه السلام: لَم یَخلُقِ اللّهُ العَرشَ لِحاجَةٍ بِهِ إِلَیهِ؛ لِأَنَّهُ غَنِیٌّ عَنِ العَرشِ وعَن جَمیعِ ما خَلَقَ.(13)
48 / 2
استِمرارُ غِناهُ
4973. رسول اللّه صلى الله علیه و آله- مِن دُعاءٍ عَلَّمَهُ عَلِیّا علیه السلام-: اللُّهُمَّ إِنَّکَ… غَنِیٌّ لا تَفتَقِرُ.(14)
4974. الإمام الکاظم علیه السلام: غَنِیٌّ لا یَحتاجُ.(15)
4975. عنه علیه السلام: الغَنِیُّ الَّذی لا یَفتَقِرُ.(16)
آن گاه او به تو خواهد گفت: چگونه این، بى‌نیاز باشد؟
به او باز گو: اگر بى‌نیازى، در نزد تو آن است که بى‌نیاز، با سیم و زر و بازرگانىِ خود، بى‌نیاز باشد، اینها همه، چیزهایى است که مردم با آنها، داد و ستد مى‌کنند. پس کدام قیاس، [برتر و] بیشتر و سزاوارتر است: این که گفته شود: بى‌نیاز است آن که بى‌نیازى را پدید آورده و مردم را با آن، بى‌نیاز ساخته، پیش از آن که چیزى بوده باشد و او یکتا بود؛ یا کسى که دارایى‌اى را از بخششى یا صدقه‌اى یا بازرگانى‌اى فرا چنگ آورده است؟!
4972. امام رضا علیه السلام: [خداوند عز و جل] عرش را براى نیازمندى‌اش به آن نیافریده است؛ زیرا او از عرش و از همه ی آنچه آفریده، بى‌نیاز است.
48 / 2
همیشگى بودنِ بى‌نیازى او
4973. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- از دعایى که آن را به على علیه السلام‌آموخت-: بار خدایا! تو… بى‌نیازى هستى که نیازمند نمى‌گردد.
4974. امام کاظم علیه السلام: [خداوند عز و جل] بى‌نیازى است که نیاز نمى‌یابد.
4975. امام کاظم علیه السلام: [خداوند عز و جل] بى‌نیازى است که نیازمند نمى‌شود.
4976. الإمام الرضا علیه السلام: إِنَّ مَحضَ الإِسلامِ شَهادَةُ أَن لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ إِلها واحِدا أَحَدا… غَنِیّا لا یَحتاجُ، عَدلاً لا یَجورُ.(17)
48 / 3
فَقیرٌ ما سِواهُ
الکتاب
«یا أَیُّهَا اَلنّاسُ أَنْتُمُ اَلْفُقَراءُ إِلَى اَللّهِ وَ اَللّهُ هُوَ اَلْغَنِیُّ اَلْحَمِیدُ».(18)
الحدیث
4977. الإمام علیّ علیه السلام: کُلُّ شَیءٍ خاشِعٌ لَهُ، وکُلُّ شَیءٍ قائِمٌ بِهِ، غِنى کُلِّ فَقیرٍ، وعِزُّ کُلِّ ذَلیلٍ.(19)
4978. الإمام زین العابدین علیه السلام- مِن دُعائِهِ فی طَلَبِ الحَوائِجِ-: یا مَن یُستَغنى بِهِ ولا یُستَغنى عَنهُ، ویا مَن یُرغَبُ إِلَیهِ ولا یُرغَبُ عَنهُ، ویا مَن لا تُفنی خَزائِنَهُ المَسائِلُ، ویا مَن لا تُبَدِّلُ حِکمَتَهُ الوَسائِلُ، ویا مَن لا تَنقَطِعُ عَنهُ حَوائِجُ المُحتاجینَ، ویا مَن لا یُعَنّیهِ دُعاءُ الدّاعینَ، تَمَدَّحتَ بِالغَناءِ عَن خَلقِکَ و أَنتَ أَهلُ الغِنى عَنهُم، ونَسَبتَهُم إِلَى الفَقرِ وهُم أَهلُ الفَقرِ إِلَیکَ.(20)
4976. امام رضا علیه السلام: همانا اسلام ناب، گواهى دادن به این است که جز خدا، خدایى نیست، یگانه است، و انبازى ندارد؛ خداى یگانه ی یکتا… و بى‌نیازى که نیازمند نمى‌گردد و دادگرى که ستم نمى‌کند.
48 / 3
غیر او، نیازمند است
قرآن
«هان، اى مردم! شمایید نیازمندان به خدا، و خداست همان بى‌نیازِ ستوده».
حدیث
4977. امام على علیه السلام: همه چیز براى او فروتن است و همه چیز به او استوار. بى‌نیازىِ هر نیازمند و عزّت هر ذلیل است.
4978. امام زین العابدین علیه السلام- از دعاى ایشان در درخواست نیازها [از خدا]-: اى کسى که با او بى‌نیاز مى‌گردند و از او بى‌نیاز نمى‌گردند! اى کسى که او را مى‌خواهند و از او رو برنمى‌تابند! اى کسى که درخواست‌ها، گنجینه‌هاى او را نابود نمى‌سازند! اى کسى که وسیله‌ها حکمت او را دگرگون نمى‌سازند!(21) اى کسى که نیازهاى نیازمندان، از او باز نمى‌ایستد! اى کسى که نیایش نیایشگران، او را درمانده نمى‌کند! به بى‌نیازى از آفریدگانت ستوده‌اى و تو سزاوار بى‌نیازى از ایشانى و ایشان را به نیازمندى وصف کردى و آنها سزاوار نیازمندى به تو اَند!
1) معجم مقاییس اللغة: ج 4 ص 397.
2) الحجّ: 64، لقمان: 26، 12، فاطر: 15، الحدید: 24؛ الممتحنة: 6، البقرة: 267، التغابن: 6، إبراهیم: 8، النساء: 131.
3) البقرة: 263.
4) الأنعام: 133.
5) النمل: 40.
6) آل عمران: 97، العنکبوت: 6.
7) الزمر: 7.
8) یونس: 68.
9) محمّد: 38.
10) العنکبوت: 6 و راجع آل عمران: 97.
11) إبراهیم: 8.
12) رجال الکشّی: ج 2 ص 432 ح 332 عن أبی جعفر الأحول، بحار الأنوار: ج 47 ص 406 ح 10.
13) التوحید: ص 320 ح 2، عیون أخبار الرضا: ج 1 ص 135 ح 33، الاحتجاج: ج 2 ص 393 ح 302 کلّها عن أبی الصلت الهروی، بحار الأنوار: ج 10 ص 342 ح 4.
14) مهج الدعوات: ص 174 عن سلمان الفارسی عن الإمام علیّ علیه السلام، المصباح للکفعمی: ص 348، البلد الأمین: ص 411 وفیهما «یا غنیّا لا یفتقر»، بحار الأنوار: ج 95 ص 390 ح 29.
15) بحار الأنوار: ج 95 ص 445 ح 1 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی.
16) التوحید: ص 76 ح 32، روضة الواعظین: ص 44 کلاهما عن محمّد بن أبی عمیر، معانی الأخبار: ص 307 ح 1 عن سفیان الثوری عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام، الدروع الواقیة: ص 200 عن الإمام علیّ علیه السلام وفیهما «سبحان من هو غنیّ لا یفتقر»، بحار الأنوار: ج 4 ص 296 ح 23.
17) عیون أخبار الرضا: ج 2 ص 121 ح 1 عن الفضل بن شاذان، تحف العقول: ص 416، بحار الأنوار: ج 10 ص 352 ح 1.
18) فاطر: 15.
19) نهج البلاغة: الخطبة 109، بحار الأنوار: ج 4 ص 317 ح 43.
20) الصحیفة السجّادیّة: ص 57 الدعاء 13.
21) یعنى: خداوند، همواره بر طبق حکمت عمل مى‌کند و وسایل، ممکن است باعث شوند خداوند، تقدیرى را عوض و تقدیر دیگرى را جایگزین کند؛ امّا تقدیر دوم نیز همچون تقدیر نخست، منطبق بر حکمت است.
