العزیز لغةً
«العزیز» فعیل بمعنى فاعل من مادّة «عَزَّ» وهو یدلّ على شدّة وقوّة وما ضاهاهما من غلبة وقهر(1)، وفی أَسماء اللّه تعالى «العزیز» هو الغالب القویّ الذی لا یُغلَب(2)
العزیز فی القرآن والحدیث
لقد وردت صفة «العزیز» إِلى جانب صفة «الحکیم» سبع و أَربعین مرّةً فی القرآن الکریم(3)، وإِلى جانب صفة «الرَّحیم» ثلاث عشرة مرّةً(4)، ومع صفة «العلیم» ستّ مرّات(5)، ومع صفة «القویّ» سبع مرّات(6)، ومع صفة «ذو انتقام» أَربع مرّات(7)، ومع
فصل چهل و دوم
عزیز
واژه‌شناسى «عزیز»
صفت «عزیز»، فعیل به معناى فاعل از مادّه ی «عزز» است و بر شدّت و قوّت و آنچه همانند چیرگى و قهر است، دلالت دارد. در نام‌هاى خداى متعال، عزیز، یعنى چیره ی نیرومندى که مغلوب نمى‌شود.
عزیز، در قرآن و حدیث
در قرآن کریم، صفت «عزیز»، در کنار صفت «حکیم»، 47 بار و در کنار صفت «رحیم»، سیزده بار و با صفت «علیم»، شش بار و با صفت «قوى»، هفت بار و با صفت «ذو انتقام»، چهار بار و با صفت «غفّار»، سه بار و با صفت «حمید»، سه بار و با صفت «غفور»، دو بار و با هر یک از صفات «وهّاب» و «مقتدر»، یک بار
صفة «الغفّار» ثلاث مرّات(8)، ومع صفة «الحمید» کذلک(9)، ومع صفة «الغفور» مرّتین(10)، ومع کلّ من «الوهّاب»(11)، و «المقتدر»(12) مرّة واحدةً، ووردت مرّةً واحدةً بهذه الصورة: «اَلْمَلِکُ اَلْقُدُّوسُ اَلسَّلامُ اَلْمُؤْمِنُ اَلْمُهَیْمِنُ اَلْعَزِیزُ اَلْجَبّارُ»(13)
وقد ذهبت الآیات والأَحادیث إِلى أَنّ العزّة للّه جمیعا، والعزّة المطلقة منحصرة فیه وحدَه؛ لأَنّ کلّ عزیز غیره ذلیل.
42 / 1
للّهِ العِزَّةُ جَمیعا
الکتاب
«مَنْ کانَ یُرِیدُ اَلْعِزَّةَ فَلِلّهِ اَلْعِزَّةُ جَمِیعاً إِلَیْهِ یَصْعَدُ اَلْکَلِمُ اَلطَّیِّبُ وَ اَلْعَمَلُ اَلصّالِحُ یَرْفَعُهُ وَ اَلَّذِینَ یَمْکُرُونَ اَلسَّیِّئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ مَکْرُ أُولئِکَ هُوَ یَبُورُ».(14)
«یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى اَلْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ اَلْأَعَزُّ مِنْهَا اَلْأَذَلَّ وَ لِلّهِ اَلْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لکِنَّ اَلْمُنافِقِینَ لا یَعْلَمُونَ».(15)
به کار رفته است و یک بار هم به این شکل آمده است: «فرمان‌رواى بسیار پاک، سلام، ایمنى‌بخش، نگاهبان، عزیز و چیره».
از منظر آیات و احادیث، عزّت، یکسره از آنِ خداست و عزّت مطلق، منحصر در اوست؛ زیرا هر عزیزى جز او ذلیل است.
42 / 1
عزّت، یکسره از آنِ خداست
قرآن
«هر که عزّت خواهد، پس [بداند که] عزّت، یکسره از آنِ خداست. سخن پاکیزه به سوى او بلند مى‌شود و کار نیک، آن را بالا مى‌برد، و کسانى که بر بدى‌ها نیرنگ مى‌زنند، برایشان عذابى سخت است و نیرنگ ایشان، خود، نابود است».
«[منافقان] مى‌گویند: اگر به مدینه باز گردیم، البتّه عزیزتر، ذلیل‌تر را از آن بیرون خواهد کرد، حال آن که عزّت، تنها از آنِ خداست و از آنِ فرستاده‌اش و از آنِ مؤمنان؛ ولى منافقان نمى‌دانند».
الحدیث
4907. الإمام علیّ علیه السلام: لَم یُولَد سُبحانَهُ فَیَکونَ فِی العِزِّ مُشارَکا.(16)
4908. عنه علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ الَّذی لَبِسَ العِزَّ وَالکِبرِیاءَ، وَاختارَهُما لِنَفسِهِ دونَ خَلقِهِ.(17)
4909. عنه علیه السلام: کُلُّ عَزیزٍ غَیرُهُ ذَلیلٌ.(18)
42 / 2
خَصائِصُ عِزَّتِهِ
الکتاب
«تَنْزِیلُ اَلْکِتابِ مِنَ اَللّهِ اَلْعَزِیزِ اَلْعَلِیمِ».(19)
«یَنْصُرُ مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ اَلْعَزِیزُ اَلرَّحِیمُ».(20)
«إِنَّما یَخْشَى اَللّهَ مِنْ عِبادِهِ اَلْعُلَماءُ إِنَّ اَللّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ».(21)
«کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلا هُوَ اَلْعَزِیزُ اَلْغَفّارُ».(22)
«وَ ما نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلاّ أَنْ یُؤْمِنُوا بِاللّهِ اَلْعَزِیزِ اَلْحَمِیدِ».(23)
حدیث
4907. امام على علیه السلام: خداى سبحان، زاده نشده است تا در عزّت، انبازى داشته باشد.
4908. امام على علیه السلام: ستایش، از آنِ خداست که جامه ی عزّت و بزرگى پوشیده و آن دو را براى خود، نه آفریده‌هایش، برگزیده است.
4909. امام على علیه السلام: هر عزّتمندى جز او، خوار است.
42 / 2
ویژگى‌هاى عزّت او
قرآن
«فرو فرستادن کتاب، از جانب خداى پیروزِ شکست‌ناپذیرِ داناست».
«هر که را بخواهد، یارى مى‌کند، و اوست پیروزِ شکست‌ناپذیرِ مهربان».
«از خدا، تنها بندگان داناى او مى‌هراسند. خداوند، پیروزِ شکست‌ناپذیرِ آمرزگار است».
«همگى (خورشید و ماه) براى مدّتى معیّن، روان‌اند. هان! اوست پیروزِ شکست‌ناپذیرِ آمرزگار».
«و بر ایشان سرزنش و انکار نکردند، جز [به دلیل] آن که به خداى پیروزِ شکست‌ناپذیرِ ستوده، ایمان آوردند».
«إِنَّ اَللّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ».(24)
«کَذَّبُوا بِآیاتِنا کُلِّها فَأَخَذْناهُمْ أَخْذَ عَزِیزٍ مُقْتَدِرٍ».(12)
«أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَحْمَةِ رَبِّکَ اَلْعَزِیزِ اَلْوَهّابِ».(11)
«فَلا تَحْسَبَنَّ اَللّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ إِنَّ اَللّهَ عَزِیزٌ ذُو اِنتِقامٍ».(25)
«هُوَ اَللّهُ اَلَّذِی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ اَلْمَلِکُ اَلْقُدُّوسُ اَلسَّلامُ اَلْمُؤْمِنُ اَلْمُهَیْمِنُ اَلْعَزِیزُ اَلْجَبّارُ اَلْمُتَکَبِّرُ سُبْحانَ اَللّهِ عَمّا یُشْرِکُونَ».(26)
«أَنَّ اَللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ».(27)
الحدیث
4910. الإمام علیّ علیه السلام: عِزُّ کُلِّ ذَلیلٍ.(28)
«بى‌گمان، خداوند، نیرومندِ شکست‌ناپذیر است».
«[فرعونیان] همه ی نشانه‌هاى ما را دروغ شمردند. پس، ایشان را به گرفتنِ عزّتمندى بسیار توانا گرفتیم».
«یا گنجینه‌هاى رحمت خداوندگارِ شکست‌ناپذیرِ بسیار بخشنده‌ات، نزد ایشان است؟».
«پس، هرگز خدا را خلاف کننده ی وعده خود به فرستادگانش مپندار. خدا شکست‌ناپذیرِ سختْ‌کیفر است».
«او خدایى است که خدایى جز او نیست؛ فرمان‌رواى بسیار پاک، سلام، ایمنى‌بخش، نگاهبان، عزّتمند و چیره ی بسیار بزرگ. خدا از آنچه شرک مى‌ورزند، منزّه است».
«خداوند، شکست‌ناپذیرِ فرزانه است».
حدیث
4910. امام على علیه السلام: [خداوند، مایه ی] عزّت هر خوار است.
4911. عنه علیه السلام: تَواضَعَتِ الأَشیاءُ لِعَظَمَتِهِ، وَانقادَت لِسُلطانِهِ وعِزَّتِهِ.(29)
4912. الإمام زین العابدین علیه السلام- مِن دُعائِهِ فی صَلاةِ اللَّیلِ-: اللّهُمَّ یا ذَا المُلکِ المُتَأَبِّدِ بِالخُلودِ، وَالسُّلطانِ المُمتَنِعِ بِغَیرِ جُنودٍ ولا أَعوانٍ، وَالعِزِّ الباقی عَلى مَرِّ الدُّهورِ وخَوالِی الأَعوامِ ومَواضِی الأَزمانِ وَالأَیّامِ، عَزَّ سُلطانُکَ عِزّا لا حَدَّ لَهُ بِأَوَّلِیَّةٍ، ولا مُنتَهى لَهُ بِآخِرِیَّةٍ، وَاستَعلى مُلکُکَ عُلُوّا، سَقَطَتِ الأَشیاءُ دونَ بلوغِ أَمَدِهِ، ولا یَبلُغُ أَدنى مَا استَأثَرتَ بِهِ مِن ذلِکَ أَقصى نَعتِ النّاعِتینَ.(30)
4913. الإمام الکاظم علیه السلام: العَزیزُ الَّذی لا یُذَلُّ.(31)
4911. امام على علیه السلام: اشیا بر سترگى او فروتنى ورزیده و بر سلطه و عزّت او گردن نهاده‌اند.
4912. امام زین العابدین علیه السلام- از نیایش ایشان در نماز شب-: خدایا! اى دارنده ی فرمان‌روایى جاودانه ی زمان و سلطه ی نفوذناپذیر بى‌لشکرها و بى‌یاوران، و عزّت پایدار در گذرِ روزگاران و سالیان گذرنده و زمان‌ها و روزهاى گذشته! سلطه ی تو عزیز است؛ عزّتى که در اوّل بودن براى آن حدّى، و در آخر بودن براى آن نهایتى نیست، و فرمان‌روایىِ تو بسى بلند پایه است. اشیا پیش از رسیدن به غایت آن، فرو افتادند و بالاترین وصفِ وصف کنندگان به نزدیک‌ترین چیزى که از آن ویژه ی خود ساخته‌اى، نمى‌رسد.
4913. امام کاظم علیه السلام: [خداوند عز و جل] عزیزى است که خوار نمى‌شود.
1) معجم مقاییس اللغة: ج 4 ص 38، المصباح المنیر: ص 407.
2) النهایة: ج 3 ص 228.
3) راجع مثلاً: البقرة: 129، 209، 220، 228 و آل عمران: 6، 18، 62 وغافر: 8 والجاثیة: 2.
4) الشعراء: 9، 68، 104، 122، 140، 159، 175، 191، 217، الروم: 5، السجدة: 6، یس: 5، الدخان: 42.
5) الأنعام: 96، النمل: 78، یس: 38، غافر: 2، فصّلت: 12، الزخرف: 9.
6) هود: 66، الحجّ: 40، 74، الحدید: 25، المجادلة: 21، الأحزاب: 25، الشورى: 19.
7) آل عمران: 4، المائدة: 95، إبراهیم: 47، الزمر: 37.
8) ص: 66، الزمر: 5، غافر: 42.
9) سبأ: 6، البروج: 8، إبراهیم: 1.
10) الملک: 2، فاطر: 28.
11) ص: 9.
12) القمر: 42.
13) الحشر: 23 وراجع أیضا: الصافات: 180 والمنافقون: 8 والنساء: 139.
14) فاطر: 10 وراجع: النساء: 139 ویونس: 65 والصافّات: 180.
15) المنافقون: 8.
16) نهج البلاغة: الخطبة 182 عن نوف البکالی، التوحید: ص 31 ح 1 عن الحارث الأعور، بحار الأنوار: ج 4 ص 314 ح 40.
17) نهج البلاغة: الخطبة 192، بحار الأنوار: ج 14 ص 465 ح 37.
18) نهج البلاغة: الخطبة 65، غرر الحکم: ح 6878 وفیه «غیر اللّه سبحانه»، بحار الأنوار: ج 4 ص 309 ح 37.
19) غافر: 2 وراجع: الأنعام: 96 ویس: 38 والنمل: 78 وفصّلت: 12 والزخرف: 9.
20) الروم: 5 وراجع: السجدة: 6 ویس: 5 والدخان: 42 والشعراء: 9، 68، 104، 122، 140، 159، 175، 191، 217.
21) فاطر: 28 وراجع: الملک: 2.
22) الزمر: 5 وراجع: ص: 66 وغافر: 42.
23) البروج: 8 وراجع: إبراهیم: 1 وسبأ: 6.
24) الحجّ: 40 وراجع: الحجّ: 74 وهود: 66 والشورى: 19 والحدید: 25 والمجادلة: 21 والأحزاب: 25.
25) إبراهیم: 47 وراجع: آل عمران: 4 والمائدة: 95 والزمر: 37.
26) الحشر: 23.
27) البقرة: 220. راجع: البقرة: 129، 209، 228، 240، 260 وآل عمران: 6، 18، 62، 126، النساء: 56، 158، 165 والمائدة: 38، 118 والأنفال: 10، 49، 63، 67 والتوبة: 40، 71 وإبراهیم: 4 والنحل: 60 والنمل: 9 والعنکبوت: 26، 42 والروم: 27 ولقمان: 9، 27 وسبأ: 27 وفاطر: 2 والزمر: 1 وغافر: 8 والشورى: 3 والجاثیة: 2، 37 والأحقاف: 2 والحدید: 1 والحشر: 1، 24 والممتحنة: 5 والصفّ: 1 والجمعة: 1، 3 والتغابن: 18 والفتح: 7، 19.
28) نهج البلاغة: الخطبة 109، تهذیب الأحکام: ج 2 ص 111 ح 416، کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 331 ح 967 کلاهما عن عبد اللّه بن جندب عن الإمام الکاظم علیه السلام، مکارم الأخلاق: ج 2 ص 131 ح 2339 عن الإمام الکاظم علیه السلام، الدعوات: ص 51 ح 128 عن الإمام الصادق علیه السلام وفیها «معزّ کلّ ذلیل»، بحار الأنوار: ج 95 ص 420.
29) الکافی: ج 1 ص 142 ح 7، التوحید: ص 33 ح 1 کلاهما عن الحارث الأعور.
30) الصحیفة السجّادیّة: ص 129 الدعاء 32، مصباح المتهجّد: ص 188 ح 272.
31) التوحید: ص 76 ح 32، روضة الواعظین: ص 44 کلاهما عن محمّد بن أبی عمیر، البلد الأمین: ص 133، المصباح للکفعمی: ص 170، بحار الأنوار: ج 90 ص 203 ح 33 وراجع: الاُصول الستّة عشر: ص 56.
