الرزّاق والرازق لغةً
«الرزّاق» فعّال من أَبنیة المبالغة، وهو مبالغة فی «الرازق». ویستعمل «الرزق» فی اللغة بالمعنى العام «للعطاء» و «ما یُنتفَع به» حینا(1)، وبالمعنى الخاصّ «ما به قوام الجسم و نماؤه» حینا آخر(2)
الرزّاق والرازق فی القرآن والحدیث
لقد جاءت مشتقّات مادّة «رزق» فی القرآن الکریم قُرابة سبعین مرّةً، ووُصف تعالى بأنّه «هُوَ اَلرَّزّاقُ»(3) أَو «خَیْرُ اَلرّازِقِینَ»(4) أَو «یَرْزُقُکُمْ مِنَ اَلسَّماءِ وَ اَلْأَرْضِ»(5)
وبیّنت الأَحادیث رازقیّة اللّه بشکل مطلق عام: «رازق کلّ مرزوق»، «رازق العاصی والمطیع».
فصل بیست و چهارم
رازق، رزّاق
واژه‌شناسى «رازق» و «رزّاق»
صفت «رزّاق (بسیار روزى‌رسان / بسیار روزى‌بخش)»، بر وزن فعّال، از ساخت‌هاى مبالغه و مبالغه در «رازق (روزى رسان / روزى بخش)» است و «رزق»، در لغت، گاه در معناى عام براى «عطا» و «آنچه از آن سود برده مى‌شود»، به کار مى‌رود و گاه در معناى خاص، یعنى «آنچه مایه ی قوام جسم و رشد آن است»، به کار مى‌رود.
رازق و رزّاق، در قرآن و حدیث
برگرفته‌ها از مادّه ی «رزق»، در قرآن کریم، نزدیک به هفتاد بار به کار رفته‌اند و خداى متعال به «اوست بسیار روزى‌بخش» یا «بهترینِ روزى‌رسانان» یا «شما را از آسمان و زمین، روزى مى‌رساند»، توصیف شده است.
احادیث، رازق بودن خدا را به شکل مطلق و عام، بیان کرده‌اند: «روزى رسان هر روزى‌خور» و «روزى‌رسان نافرمان و فرمان‌بردار».
إِنّ أَلفاظ القرآن والأَحادیث بشأن رزّاقیّة اللّه سبحانه و رازقیّته تُحمَل على المعنى العام لهاتین الصفتین، أَی: «معطی العطاء وما یُنتفَع به»، کما یُحمل على معناهما الخاصّ، أَی: «مُعطی ما به قوام الشیء ونماؤه» وإِن کان المعنى الخاصّ أَقرب.
24 / 1
هُوَ الرَّزّاقُ
«ما أُرِیدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِیدُ أَنْ یُطْعِمُونِ- إِنَّ اَللّهَ هُوَ اَلرَّزّاقُ ذُو اَلْقُوَّةِ اَلْمَتِینُ».(6)
24 / 2
خَیرُ الرَّازِقینَ
«وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً اِنْفَضُّوا إِلَیْها وَ تَرَکُوکَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اَللّهِ خَیْرٌ مِنَ اَللَّهْوِ وَ مِنَ اَلتِّجارَةِ وَ اَللّهُ خَیْرُ اَلرّازِقِینَ».(7)
24 / 3
یَرْزُقُکُمْ مِنَ اَلسَّماءِ وَ اَلْأَرْضِ
«یا أَیُّهَا اَلنّاسُ اُذْکُرُوا نِعْمَتَ اَللّهِ عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اَللّهِ یَرْزُقُکُمْ مِنَ اَلسَّماءِ وَ اَلْأَرْضِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَأَنّى تُؤْفَکُونَ».(8)
«قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ قُلِ اَللّهُ وَ إِنّا أَوْ إِیّاکُمْ لَعَلى هُدىً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ».(9)
واژگان قرآن و حدیث درباره ی رزّاق بودن و رازق بودن خداى سبحان، هم بر معناى عام این دو صفت حمل مى‌شوند (یعنى: «بخشنده ی عطا و آنچه از آن سود برده مى‌شود») و هم بر معناى خاصّشان (یعنى «عطا کننده ی آنچه قوام و رشد شىء بدان است»)؛ هر چند که معناى خاص، به مراد، نزدیک‌تر است.
24 / 1
اوست بسیار روزى‌بخش
«از ایشان (جنّ و انس)، روزى نمى‌خواهم و نمى‌خواهم که مرا طعام دهند. همانا خداست که بسیار روزى‌بخش و نیرومند و استوار است».
24 / 2
بهترینِ روزى رسانان
«و آن گاه که بازرگانى‌اى یا سرگرمى‌اى دیدند، به سوى آن پراکنده گشتند و تو را ایستاده واگذاشتند. بگو: آنچه نزد خداست، بهتر از سرگرمى و از بازرگانى است، و خدا، بهترینِ روزى‌رسانان است».
24 / 3
شما را از آسمان و زمین، روزى مى‌رسانَد
«اى مردم! نعمت خدا را بر خود به یاد آورید. آیا آفریدگارى جز خدا، شما را از آسمان و زمین، روزى مى‌رساند؟ خدایى جز او نیست. پس چگونه [از حق،] باز گردانده مى‌شوید؟».
«بگو: چه کسى شما را از آسمان‌ها و زمین، روزى مى‌دهد؟ بگو: خدا. بى‌گمان، ما یا شما بر هدایتیم یا در گم‌راهى آشکار».
«هُوَ اَلَّذِی یُرِیکُمْ آیاتِهِ وَ یُنَزِّلُ لَکُمْ مِنَ اَلسَّماءِ رِزْقاً وَ ما یَتَذَکَّرُ إِلاّ مَنْ یُنِیبُ».(10)
«وَ اِخْتِلافِ اَللَّیْلِ وَ اَلنَّهارِ وَ ما أَنْزَلَ اَللّهُ مِنَ اَلسَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیا بِهِ اَلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ تَصْرِیفِ اَلرِّیاحِ آیاتٌ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ».(11)
«وَ نَزَّلْنا مِنَ اَلسَّماءِ ماءً مُبارَکاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنّاتٍ وَ حَبَّ اَلْحَصِیدِ- وَ اَلنَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِیدٌ- رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ أَحْیَیْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذلِکَ اَلْخُرُوجُ».(12)
«قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ اَلسَّماءِ وَ اَلْأَرْضِ أَمَّنْ یَمْلِکُ اَلسَّمْعَ وَ اَلْأَبْصارَ وَ مَنْ یُخْرِجُ اَلْحَیَّ مِنَ اَلْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ اَلْمَیِّتَ مِنَ اَلْحَیِّ وَ مَنْ یُدَبِّرُ اَلْأَمْرَ فَسَیَقُولُونَ اَللّهُ فَقُلْ أَفَلا تَتَّقُونَ».(13)
24 / 4
رازِقُ کُلِّ مَرزوقٍ
4554. رسول اللّه صلى الله علیه و آله- فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ-: اللّهُمَّ إِنّی أَسأَلُکَ بِاسمِکَ… یا رازِقَ کُلِّ مَرزوقٍ، یا مَلِکَ کُلِّ مَملوکٍ.(14)
4555. عنه صلى الله علیه و آله: سُبحانَ اللّهِ المَلِکِ الواحِدِ الحَمیدِ… رازِقِ الأَرزاقِ، وخالِقِ الأَخلاقِ.(15)
24 / 5
رازِقُ البَشَرِ
4556. رسول اللّه صلى الله علیه و آله- فی دُعاءِ الجوشَنِ الکَبیرِ-: یا مَن لا یَخفى عَلَیهِ أثَرٌ، یا رازِقَ
«او کسى است که نشانه‌هاى خود را به شما نشان مى‌دهد و براى شما از آسمان، روزى‌اى فرو مى‌آورد؛ و [امّا] تنها کسى به یاد مى‌آورد که [به سوى خدا] باز گردد».
«و [در] آمد و شدِ شب و روز و روزى‌اى که خدا از آسمان فرو فرستاد و به آن، زمین را پس از بى جان شدنش زنده گرداند و [در] گرداندن بادها، براى گروهى که در مى‌یابند، نشانه‌هایى است».
«و از آسمان، آبى پُر برکت فرو فرستادیم و بدان، باغ‌ها و دانه ی درو شده و خرما بُن‌هاى بلندى را که شکوفه‌هاى روى هم چیده شده دارند. براى روزى بندگان، رویاندیم، و با آن، شهرى مُرده را زنده گردانیدیم. بیرون آمدن [از گورها] نیز این گونه است».
«بگو: چه کسى شما را از آسمان و زمین، روزى مى‌دهد؟ یا چه کسى مالکِ گوش و دیدگان است؟ و چه کسى زنده را از مُرده بیرون مى‌آوَرَد؟ و مُرده را از زنده بیرون مى‌گرداند؟ و چه کسى کار [آفرینش] را تدبیر مى‌کند؟ خواهند گفت: خدا. پس بگو: آیا پروا نمى‌کنید؟».
24 / 4
روزى‌رسان هر روزى‌خور
4554. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- در دعاى جوشن کبیر-: خداوندا! من از تو درخواست مى‌کنم به نامت…. اى روزى رسانِ هر روزى‌خور، اى فرمان‌رواى هر بنده!
4555. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: منزّه است خداى فرمان‌رواى یگانه ی ستوده… روزى دهنده ی روزى‌ها و آفریننده ی خوى‌ها.
24 / 5
روزى‌رسان انسان
4556. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- در دعاى جوشن کبیر-: اى آن که ردّ پایى بر او پنهان نمى‌مانَد،
البَشَرِ، یا مُقَدِّرَ کُلِّ قَدَرٍ.(16)
4557. عنه صلى الله علیه و آله- أَیضا-: اللّهُمَّ إِنّی أسأَلُکَ بِاسمِکَ… یا عالِمَ السِّرِّ، یا فالِقَ الحَبِّ، یا رازِقَ الأَنامِ(17)(18)
4558. المصباح للکفعمی- فِی الدُّعاءِ عِندَ اصفِرارِ الشَّمسِ إِلى غُروبِها-: اللّهُمَّ یا خالِقَ السَّقفِ المَرفوعِ، وَالمِهادِ المَوضوعِ، ورازِقَ العاصی وَالمُطیعِ، الَّذی لَیسَ مِن دونِهِ وَلِیٌّ ولا شَفیعٌ.(19)
24 / 6
رازِقُ المُقِلّینَ
4559. رسول اللّه صلى الله علیه و آله- فِی الدُّعاءِ-: یا رازِقَ المُقِلّینَ، یا راحِمَ المَساکینِ.(20)
4560. الإمام الصادق علیه السلام- فِی الدُّعاءِ-: یا أَوَّلَ الأَوَّلینَ، یا آخِرَ الآخِرینَ، یا ذَا القُوَّةِ المَتینِ، یا رازِقَ المَساکینِ.(21)
و اى روزى‌رسان انسان، و اى اندازه گزارنده ی هر اندازه!
4557. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- در دعا-: خداوندا! من از تو مى‌خواهم به نامت…. اى داناى راز، اى شکافنده ی دانه، و اى روزى‌رسان مردمان!
4558. المصباح، کفعمى- در دعا، هنگام زرد شدن خورشید تا غروب آن-: خداوندا، اى آفریدگار سقفِ برافراشته و بستر نهاده شده، و روزى رسانِ نافرمان و فرمان‌بُردار، [اى] کسى که جز او سرپرست و شفاعتگرى نیست!
24 / 6
روزى رسان تنگ‌دستان
4559. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- در دعا-: اى روزى رسانِ تنگ دستان، و اى رحم کننده ی بر بینوایان!
4560. امام صادق علیه السلام- در دعا-: اى نخستینِ نخستین‌ها، اى واپسینِ واپسین‌ها، اى داراى نیروى استوار، اى روزى رسانِ بینوایان!
1) الصحاح: ج 4 ص 1481، معجم مقاییس اللغة: ج 2 ص 388.
2) تاج العروس، ج 13 ص 162.
3) الذاریات: 58.
4) المائدة: 114، الحج: 58، المؤمنون: 72، سبأ: 39، الجمعة: 11.
5) یونس: 31، النمل: 64، سبأ: 24، فاطر: 54.
6) الذاریات: 57 و 58.
7) الجمعة: 11 و راجع: سبأ: 39، الحج: 58، المؤمنون: 72.
8) فاطر: 3 و راجع: النمل: 64.
9) سبأ: 24.
10) غافر: 13.
11) الجاثیة: 5.
12) ق: 9- 11.
13) یونس: 31.
14) البلد الأمین: ص 403، المصباح للکفعمی: ص 335، بحارالأنوار: ج 94 ص 385.
15) مهج الدعوات: ص 118 عن أنس، العدد القویة: ص 263 من دون اسناد الی المعصوم، بحارالأنوار: ج 95 ص 375 ح 25.
16) البلد الأمین: ص 410، المصباح للکفعمی: ص 346، بحار الأنوار: ج 94 ص 395.
17) الأَنَامُ: ما على ظهر الأَرض من جمیع الخلق (المحیط فی اللغة: ج 10 ص 411).
18) البلد الأمین: ص 403، المصباح للکفعمی: ص 337، بحار الأنوار: ج 94 ص 386.
19) المصباح للکفعمی: ص 194، بحار الأنوار: ج 86 ص 355.
20) الکافی: ج 2 ص 552 ح 7 عن أبی سعید المکاری و غیره عن الإمام الصادق علیه السلام، الخصال: ص 578 ح 1 عن مکحول عن الإمام علیّ علیه السلام، بحار الأنوار: ج 31 ص 443.
21) الکافی: ج 3 ص 478 ح 4 عن أبی علیّ الخزّاز، مصباح المتهجّد: ص 48 ح 63، فلاح السائل: ص 260 کلاهما من دون إسنادٍ إلى المعصوم، بحار الأنوار: ج 87 ص 69 ح 19.
