الرَّؤوف لغةً
«الرَّؤوف» فعول بمعنى فاعل من «رأَف». قال الصاحب بن عبّاد: الرأَفة: الرحمة(1)، وقال الجوهریّ: الرأَفة: أَشدّ الرحمة(2)
وقال ابن الأَثیر: فی أَسماء اللّه تعالى «الرَّؤوف» هو الرَّحیم بعباده العطوف علیهم بأَلطافه، والرأَفة أَرقّ من الرَّحمة، ولا تکاد تقع فی الکراهة، والرَّحمة قد تقع فی الکراهة للمصلحة(3)
الرَّؤوف فی القرآن والحدیث
ورد اسم «الرَّؤوف» فی القرآن الکریم إِحدى عشرة مرّةً، فورد مضمون «بِالنّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ» مرّتین(4)، ومضمون «رَؤُفٌ بِالْعِبادِ» مرّتین أیضا(5)، ومضمون «بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ» مرّة واحدة(6)، ومضمون «بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِیمٌ» مرّة واحدة
فصل بیست و پنجم
رئوف
واژه‌شناسى «رئوف»
صفت «رئوف (مهرورز)»، فعول به معناى فاعل از «رأف» است. به گفته ی صاحب بن عبّاد، رأفت یعنى: «رحمت» و به گفته ی جوهرى، یعنى: «رحمت شدید». ابن اثیر گفته است: در نام‌هاى خداى والا، «رئوف»، همان «مهربان به بندگان و توجّه کننده به ایشان با الطاف خود» است. رأفت، ظریف‌تر از رحمت است و در ناخوشى واقع نمى‌شود؛ ولى رحمت، گاه براى مصلحت، در ناخوشى هم واقع مى‌شود.
رئوف، در قرآن و حدیث
رئوف (مهرورز)، در قرآن کریم، یازده بار به عنوان صفت خداوند، به کار رفته است: دوبار با تعبیر «به مردمان، مهرورز و با آنها مهربان است»، دوبار با تعبیر «به بندگان، مهرورز است»، یک بار با تعبیر «به مؤمنان، مهرورز و با آنها مهربان است»، یک بار با تعبیر «به آنها مهرورز و با آنها مهربان است» و چهار بار هم به تنهایى.
أیضا(7)، کما وردت مطلقة فی أربع مواضع(8) وبیّنت الأَحادیث خصائص عدیدة لاسم الرَّؤوف، بید أَنّ النقطة المهمّة هی علاقة الرأَفة بالرَّحمة فی الأَحادیث.
فقد جاء فی الأَدعیة المأثورة: «یا رَؤوفا فی رَحمَتِهِ»(9)، «بِرَأَفَتِکَ أَرجو رَحمَتَکَ»(10)، «أَسأَلُکَ بِرَحمَتِکَ الَّتی اشتَقَقتَها مِن رَأَفَتِکَ»(11)، والظاهر من هذه الأَدعیة أَنّ الرأَفة سبب للرحمة؛ فکلّ رأَفة معها رحمة ولیس العکس؛ لأَنّ الرأَفة أَشدّ و أَرقّ من الرَّحمة، وینسجم هذا الموضوع مع ما قاله الجوهریّ، وابن الأَثیر أَیضا، وقد نقلنا قولیهما سلفا.
25 / 1
الرَّؤوفُ الرَّحیمُ
الکتاب
«وَ أَنَّ اَللّهَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ».(12)
«أَلَمْ تَرَ أَنَّ اَللّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی اَلْأَرْضِ وَ اَلْفُلْکَ تَجْرِی فِی اَلْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ یُمْسِکُ اَلسَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى اَلْأَرْضِ إِلاّ بِإِذْنِهِ إِنَّ اَللّهَ بِالنّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ».(13)
«هُوَ اَلَّذِی یُنَزِّلُ عَلى عَبْدِهِ آیاتٍ بَیِّناتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ اَلظُّلُماتِ إِلَى اَلنُّورِ وَ إِنَّ اَللّهَ بِکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ».(14)
احادیث، ویژگى‌هاى چندى براى نام «رئوف» بیان کرده‌اند؛ امّا نکته ی مهم، ارتباط رأفت و رحمت در احادیث است. در نیایش‌هاى بر جاى مانده از پیشوایان علیهم السلام آمده است: «اى مهرورز در رحمت خود!» «به مهرورزىِ تو به رحمتت امید دارم». «از تو درخواست مى‌کنم به رحمتت که آن را از رأفتت برگرفته‌اى».
از این نیایش‌ها چنین برداشت مى‌شود که رأفت، سبب رحمت است. پس با هر رأفتى، رحمتى هست؛ ولى عکس آن، صادق نیست؛ زیرا رأفت، پیش‌تر و ظریف‌تر از رحمت است. این موضوع، با آنچه از جوهرى و ابن اثیر نقل کردیم، هماهنگ است.
25 / 1
مهرورز مهربان
قرآن
«و این که خداوند، مهرورز مهربان است».
«آیا ندیدى که خداوند، آنچه را در زمین است و کشتى را که به فرمان او در دریا روان است، براى شما رام ساخت و آسمان را باز مى‌دارد از این که بر روى زمین افتد، مگر با اذن او؟! خداوند، بى‌گمان، به مردم مهرورز مهربان است».
«او کسى است که بر بنده ی خود، نشانه‌هایى روشن فرو مى‌فرستد تا شما را از تاریکى‌ها به سوى روشنایى در آورَد و بى‌گمان، خدا به شما مهرورز مهربان است».
«وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَى اَلنّاسِ وَ یَکُونَ اَلرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً وَ ما جَعَلْنَا اَلْقِبْلَةَ اَلَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ اَلرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلاّ عَلَى اَلَّذِینَ هَدَى اَللّهُ وَ ما کانَ اَللّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ إِنَّ اَللّهَ بِالنّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ».(15)
«لَقَدْ تابَ اَللّهُ عَلَى اَلنَّبِیِّ وَ اَلْمُهاجِرِینَ وَ اَلْأَنْصارِ اَلَّذِینَ اِتَّبَعُوهُ فِی ساعَةِ اَلْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ ما کادَ یَزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِیمٌ».(7)
الحدیث
4561. رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ إِنَّکَ قَد خَلَقتَ بِرَأَفَتِکَ أَقواما أَطاعوکَ فیما أَمَرتَهُم، وعَمِلوا لَکَ فیما خَلَقتَهُم لَهُ، فَإِنَّهُم لَم یَبلُغوا ذلِکَ إِلاّ بِکَ، ولَم یُوَفِّقهُم لَهُ غَیرُکَ، یا کَریمُ کانَت رَحمَتُکَ لَهُم قَبلَ طاعَتِهِم لَکَ.(16)
4562. الإمام زین العابدین علیه السلام: اللّهُمَّ أَنتَ رَبّی ومَولایَ وسَیِّدی و أَمَلی وإِلهی… لَکَ القُدرَةُ فی أَمری، وناصِیَتی بِیَدِکَ، لا یَحولُ أَحَدٌ دونَ رِضاکَ، بِرَأَفَتِکَ أَرجو رَحمَتَکَ، وبِرَحمَتِکَ أَرجو رِضوانَکَ، لا أَرجو ذلِکَ بِعَمَلی.(17)
4563. الإمام الکاظم علیه السلام- فی وَصِیَّتِهِ لِهِشامٍ-: اِعلَم أَنَّ اللّهَ… لَم یَفرِجِ المَحزونینَ(18) بِقَدرِ حُزنِهِم، ولکِن بِقَدرِ رَأَفَتِهِ ورَحمَتِهِ، فَما ظَنُّکَ بِالرَّؤوفِ الرَّحیمِ الَّذی یَتَوَدَّدُ إِلى مَن یُؤذیهِ بِأَولیائِهِ، فَکَیفَ بِمَن یُؤذى فیهِ!(19)
«و آن سان، شما را امّتى دادگر قرار دادیم تا گواهان بر مردم باشید و رسول هم بر شما گواه باشد، و قبله‌اى را که بر آن بودى، ننهادیم، مگر براى آن که کسى را که از رسول پیروى مى‌کند، از آن کس که به پشت بر مى‌گردد، باز شناسیم و البته [این آزمون] جز بر کسانى که خداوند رهنمون شده، سخت گران است و خدا بر آن نیست که ایمانِ شما را تباه گرداند. خداوند، بى‌گمان، به مردم، مهرورز مهربان است».
«قطعا خدا به پیامبر و مهاجران و انصار که هنگام سختى، از او پیروى کردند، [با لطف خود] بازگشت، پس از آن که نزدیک بود دل‌هاى گروهى از ایشان، کژى یابد. پس به ایشان بازگشت [و گناهشان را ببخشود] که او به آنان، مهرورز مهربان است».
حدیث
4561. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوندا! تو با مهرورزى خود، گروه‌هایى را آفریده‌اى که در آنچه به ایشان فرمان داده‌اى، تو را اطاعت کردند و در آنچه ایشان را براى آن آفریده‌اى، براى تو کار کردند. ایشان، بدان، [مهم] دست نیافتند، جز به وسیله ی تو، و جز تو ایشان را بدان، توفیق نداد. اى کریم! رحمت تو بر ایشان، پیش از طاعت آنها براى تو بوده است.
4562. امام زین العابدین علیه السلام: خداوندا! تو پروردگارِ من و مولاى من و سرور من و آرزوى من و خداى منى…. توانایىِ کارم، از آنِ توست و زمامم به دست توست. کسى در برابر خشنودىِ تو مانع نمى‌گردد. با مهرورزى‌ات، به رحمتت امید دارم و با رحمتت، خشنودىِ تو را امید مى‌برم، نه با عملم.
4563. امام کاظم علیه السلام- در سفارشى به هشام-: بدان که خداوند،… اندوهگینان را به اندازه ی اندوهشان آسودگى نمى‌دهد؛ بلکه به اندازه ی مهرورزى و رحمت خود [آسودگى مى‌دهد]. پس چه گمان دارى به آن مهرورزِ مهربان، آن که با آزار دهنده ی دوستانش دوستى مى‌ورزد، چگونه خواهد بود با کسى که در راه او آزار مى‌بیند؟!
4564. عنه علیه السلام- مِن دُعائِهِ بَعدَ صَلاةِ جَعفَرٍ-: أَسأَلُکَ بِرَحمَتِکَ الَّتِی اشتَقَقتَها مِن رَأَفَتِکَ، وأَسأَلُکَ بِرَأَفَتِکَ الَّتی اشتَقَقتَها مِن حِلمِکَ.(20)
4565. الخضر علیه السلام- فی دُعائِهِ-: یا شامِخا مِن عُلُوِّهِ(21)..، یا رَؤوفا فی رَحمَتِهِ.(22)
25 / 2
رَؤوفٌ بِالعِبادِ
الکتاب
«یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اَللّهُ نَفْسَهُ وَ اَللّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ».(23)
«وَ مِنَ اَلنّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ اِبْتِغاءَ مَرْضاتِ اَللّهِ وَ اَللّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ».(24)
الحدیث
4566. الإمام علیّ علیه السلام: الحَمدُ للّهِ‌ِ الکَریمِ فی مُلکِهِ، القاهِرِ لِمَن فیهِ القادِرِ عَلى أَمرِهِ، المَحمودِ فی صُنعِهِ، اللَّطیفِ بِعِلمِهِ الرَّؤوفِ بِعِبادِهِ، المُستَأثِرِ فی جَبَروتِهِ فی عِزِّ جَلالِهِ وهَیبَتِهِ.(25)
4564. امام کاظم علیه السلام- در دعا پس از نماز جعفر طیّار-: از تو درخواست مى‌کنم به رحمتت که آن را از رأفت خود برگرفته‌اى و از تو درخواست مى‌کنم به رأفتت که آن را از بردبارى‌ات بر گرفته‌اى.
4565. خضر علیه السلام- در دعاى خود-: اى والا از بلند مرتبگىِ خویش،… اى مهرورز در رحمت خود!
25 / 2
مهرورز به بندگان
قرآن
«روزى که هر شخصى آنچه از نیکى انجام داده و آنچه از بدى انجام داده، حاضر شده مى‌یابد، دوست دارد که اى کاش، میان او و آن [کرده‌هایش] فاصله‌اى دور مى‌بود و خداوند، شما را از خود بر حذر مى‌دارد، و خداوند، به بندگان مهرورز است».
«و از میان مردم، کسى هست که جان خود را براى به دست آوردنِ خشنودى خدا مى‌فروشد، و خداوند، به بندگان مهرورز است».
حدیث
4566. امام على علیه السلام: ستایش، از آنِ خدایى است که در فرمان‌روایىِ خود کریم است، به کسانى که در آن‌اند، چیره است، بر کارِ خود، تواناست، در صُنع خود، ستوده است، به دانشِ خود، لطیف (باریک‌بین) است، به بندگانش مهرورز است و در چیرگى‌اش، عزّتِ شکوه و بیم را به خود اختصاص داده است.
4567. عنه علیه السلام: لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ… الرَّؤوفُ بِمَن رَجاهُ لِتَفریجِ هَمِّهِ.(26)
4568. الإمام زین العابدین علیه السلام: اللّهُمَّ إِنّی أُشهِدُکَ… أَنّی أَشهَدُ أَنَّکَ أَنتَ اللّهُ الَّذی لا إِلهَ إِلاّ أَنتَ، قائِمٌ بِالقِسطِ، عَدلٌ فِی الحُکمِ، رَؤوفٌ بِالعِبادِ.(27)
4569. الإمام الصادق علیه السلام- لِلمُفَضَّلِ بنِ عُمَرَ-: تَأَمَّل مِشفَرَ(28) الفیلِ وما فیهِ مِن لَطیفِ التَّدبیرِ، فَإِنَّه یَقومُ مَقامَ الیَدِ فی تَناوُلِ العَلَفِ وَالماءِ وَازدِرادِهِما(29) إِلى جَوفِهِ، ولَولا ذلِکَ مَا استَطاعَ أَن یَتَناوَلَ شَیئا مِنَ الأَرضِ؛ لِأَنَّهُ لَیسَت لَهُ رَقَبَةٌ یَمُدُّها کَسائِرِ الأَنعامِ، فَلَمّا عَدِمَ العُنُقَ أُعِینَ مَکانَ ذلِکَ بِالخُرطومِ الطَّویلِ لِیُسدِلَهُ(30) فَیَتَناوَلَ بِهِ حاجَتَهُ، فَمَن ذَا الَّذی عَوَّضَهُ مَکانَ العُضوِ الَّذی عَدِمَهُ ما یَقومُ مَقامَهُ إِلاَّ الرَّؤوفَ بِخَلقِهِ، وکَیفَ یَکونُ هذا بِالإِهمالِ کَما قالَتِ الظَّلَمَةُ؟!(31)
25 / 3
أَرأَفُ الأَرأَفینَ
4570. رسول اللّه صلى الله علیه و آله- مِن دُعائِهِ بَعدَ الصَّلاةِ المَعروفَةِ بِالکامِلَةِ-: یا أَکرَمَ مِن کُلِّ کَریمٍ، و أَرأَفَ مِن کُلِّ رَؤوفٍ، و أعطَفَ مِن کُلِّ عَطوفٍ.(32)
4567. امام على علیه السلام: خدایى جز خدا نیست…. مهرورز به آن که براى از میان بردنِ اندوهش، به او امید بسته است.
4568. امام زین العابدین علیه السلام: خداوندا! من تو را گواه مى‌گیرم… که من گواهى مى‌دهم که تو همان خدایى هستى که جز تو خدایى نیست، برخاسته به عدالت، در حکمْ دادگر و نسبت به بندگان مهرورزى.
4569. امام صادق علیه السلام- به مُفَضّل بن عمر-: در خرطوم فیل و تدبیر دقیق [به کار رفته] در آن، تأمّل کن که آن، جاى‌گزین دست براى به دست آوردن علوفه و آب و بلعیدن آن دو به درون اوست و اگر آن نبود، نمى‌توانست چیزى را از زمین برگیرد؛ زیرا براى او گردنى چون سایر چهارپایان نیست که آن را دراز کند. پس، از آن جا که فاقد گردن است، به جاى آن با خرطومى دراز، او را یارى کرده‌اند تا آن را فرو اندازد و با آن، به نیاز خود دست یابد. پس کیست که به جاى آن عضوى که ندارد، به او عضوى جاى‌گزین داده است، جز مهرورز به آفریدگانش؟! و این با فرو گذارى [امر آفرینش] چگونه تواند بود، آن سان که ستمکاران مى‌گویند؟!
25 / 3
مهرورزترینِ مهرورزان
4570. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- در دعا پس از نماز معروف به کامله-: اى کریم‌تر از هر کریم، و مهرورزتر از هر مهرورز، و مهربان‌تر از هر مهربان!
4571. عنه صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ… یا أَرأَفَ مَنِ استُغیثَ، ویا أَکرَمَ مَن سُئِلَ.(33)
4572. الإمام علیّ علیه السلام: اللّهُمَّ… أَنتَ مَلجَأُ الخائِفِ الغَریقِ، و أَرأَفُ مِن کُلِّ شَفیقٍ.(34)
4573. الإمام الحسن علیه السلام: کانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله یَدعو بِهذَا الدُّعاءِ بَینَ کُلِّ رَکعَتَینِ مِن صَلاةِ الزَّوالِ: اللّهُمَّ أَنتَ أَکرَمُ مَأتِیٍّ و أَکرَمُ مَزورٍ، وخَیرُ مَن طُلِبَ إِلَیهِ الحاجاتُ، و أَجوَدُ مَن أَعطى، و أَرحَمُ مَنِ استُرحِمَ، و أَرأَفُ مَن عَفا.(35)
4574. الإمام زین العابدین علیه السلام- مِن دُعائِهِ یَومَ عَرَفَةَ-: سُبحانَکَ مِن لَطیفٍ ما أَلطَفَکَ، ورَؤوفٍ ما أَرأَفَکَ، وحَکیمٍ ما أَعرَفَکَ!(36)
4575. الإمام الصادق علیه السلام: اللّهُمَّ… یا أَوسَعَ مَن جادَ و أَعطى، ویا أَرأَفَ مَن مَلَکَ، ویا أَقرَبَ مَن دُعِیَ.(37)
4576. عنه علیه السلام: أَنتَ یا رَبِّ أَرحَمُ، وبِعِبادِکَ أَعلَمُ، وبِسُلطانِکَ أَرأَفُ، وبِمُلکِکَ أَقدَمُ.(38)
4577. الإمام العسکریّ علیه السلام: إِلهی مَسَّنی و أَهلِیَ الضُّرُّ، و أَنتَ أَرحَمُ الرّاحِمینَ، و أَرأَفُ الأَرأَفینَ.(39)
4571. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوندا،… اى مهرورزترین کسى که [از او] فریاد خواهند و اى کریم‌ترین کسى که [از او] درخواست کنند!
4572. امام على علیه السلام: خداوندا!… تو پناهگاهِ غریق بیمناکى و از هر دلسوزى، مهرورزترى.
4573. امام حسن علیه السلام: پیامبر خدا، میان هر دو رکعت از [نافله ی] نماز ظهر، این دعا را مى‌خوانْد: «خداوندا! تو کریم‌ترین [کسى] هستى که به آستان و دیدار او مى‌آیند و بهترین کسى که درخواست‌ها را نزد او مى‌برند، و بخشنده‌ترین عطا کننده‌اى و پُر رحمت‌ترین کسى هستى که [از او] رحمت مى‌خواهند و مهرورزترین بخشاینده‌اى.
4574. امام زین العابدین علیه السلام- در دعاى روز عرفه-: منزّهى تو که لطیفى و چه لطیفى! و مهرورزى و چه مهرورزى! و فرزانه‌اى و چه شناسایى!
4575. امام صادق علیه السلام: خداوندا،… اى کسى که فراگیرترین بخشش و عطا را دارد و اى مهرورزترین کسى که فرمان‌روا شد و اى نزدیک‌ترین کسى که خوانده شد!
4576. امام صادق علیه السلام: تو اى پروردگار من! مهربان‌ترى و به بندگانت داناترى و به [موجودات زیرِ] سلطه ی خود، مهرورزترى و به فرمان‌روایى‌ات دیرینه‌ترى.
4577. امام عسکرى علیه السلام: اى خداى من! بر من و خانواده‌ام تنگى و سختى رسیده و تو مهربان‌ترینِ مهربانان و مهرورزترینِ مهرورزانى.
25 / 4
رَؤُوفٌ بأَهلِ السَّماواتِ وَالأَرضِ
4578. رسول اللّه صلى الله علیه و آله- فِی الدُّعاءِ-: یا رَؤوفا بِأَهلِ السَّماواتِ وَالأَرضِ، یا أللّهُ.(40)
25 / 5
رَأفَتُهُ لا تَنفَدُ
4579. الإمام زین العابدین علیه السلام- مِن دُعائِهِ فی وَداعِ شَهرِ رَمَضانَ-: اللّهُمَّ وما أَلمَمنا(41) بِهِ فی شَهرِنا هذا مِن لَمَمٍ أَو إِثمٍ… فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وَاستُرنا بِسِترِکَ، وَاعفُ عَنّا بِعَفوِکَ، ولا تَنصِبنا فیهِ لِأَعیُنِ الشّامِتینَ، ولا تَبسُط عَلَینا فیهِ أَلسُنَ الطّاغینَ، وَاستَعمِلنا بِما یَکونُ حِطَّةً وکَفّارَةً لِما أَنکَرتَ مِنّا فیهِ، بِرَأَفَتِکَ الَّتی لا تَنفَدُ، وفَضلِکَ الَّذی لا یَنقُصُ.(42)
25 / 6
رَأَفَتُهُ صَلاحُ أَمرِ المُذنِبینَ
4580. الإمام الحسین علیه السلام: اللّهُمَّ… یا مَن أَحاطَ بِکُلِّ شَیءٍ عِلما، ووَسِعَ المُستَقبِلینَ(43) رَأَفَةً وحِلما.(44)
25 / 4
مهرورز به اهل آسمان‌ها و زمین
4578. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- در دعا-: اى مهرورز به اهل آسمان‌ها و زمین، اى خدا!
25 / 5
مهرورزى او پایان نمى‌پذیرد
4579. امام زین العابدین علیه السلام- در دعاى وداع با ماه رمضان-: خداوندا! هر گناه کوچک و بزرگى که در این ماه انجام دادیم… بر محمّد و خاندان او درود فرست و ما را با پرده‌پوشىِ خود، بپوشان و با گذشتت، از ما درگذر و ما را در این [ماه]، در برابر دیدگانِ خوش‌حال شوندگان از مصیبت ما منشان. و در این [ماه]، زبان‌هاى طعن‌زنندگان را بر ما مگشا، و ما را در چیزى به کار گیر که مایه ی کاهش و پوشش ِ چیزهایى باشد که از ما ناپسند شمردى،… به حقّ مهرورزى‌ات که پایان نمى‌پذیرد و بخششت که کاستى نمى‌یابد!
25 / 6
مهرورزى‌اش، به‌سامان کننده ی کار گنهکاران است
4580. امام حسین علیه السلام: خداوندا!… اى آن که به همه چیز احاطه ی علمى یافت و روى آورندگان [به سوى خود] را با مهرورزى و بردبارى فرا گرفت!
4581. الإمام زین العابدین علیه السلام: أَنا یا إِلهی، أَکثَرُ ذُنوبا، و أَقبَحُ آثارا، و أَشنَعُ أَفعالاً، و أَشَدُّ فِی الباطِلِ تَهَوُّرا، و أَضعَفُ عِندَ طاعَتِکَ تَیَقُّظا، و أَقَلُّ لِوَعیدِکَ انتِباها وَارتِقابا مِن أَن أُحصِیَ لَکَ عُیوبی، أَو أَقدِرَ عَلى ذِکرِ ذُنوبی، وإِنَّما أُوَبِّخُ(45) بِهذا نَفسی طَمَعا فی رَأَفَتِکَ الَّتی بِها صَلاحُ أَمرِ المُذنِبینَ.(46)
4582. الإمام الصادق علیه السلام: سُبحانَ مَنِ اعتَزَّ بِالعَظَمَةِ، وَاحتَجَبَ بِالقُدرَةِ، وَامتَنَّ بِالرَّحمَةِ… أَحاطَ بِکُلِّ الکُلِّ عِلما، ووَسِعَ المُذنِبینَ رَأَفَةً وحِلما، و أَبدَعَ ما بَرَأَ إِتقانا وصُنعا.(47)
25 / 7
ما لا یُوصَفُ رَأَفَتُهُ بِهِ
4583. الإمام علیّ علیه السلام: إِنَّ رَبّی… جَلیلُ الجَلالَةِ لا یُوصَفُ بِالغِلَظِ، رَؤوفُ الرَّحمَةِ لا یُوصَفُ بِالرِّقَّةِ.(48)
4581. امام زین العابدین علیه السلام: اى خداى من! من گناهانم، بیشتر و آنچه بر جاى نهاده‌ام، زشت‌تر و کارهایم، ناپسندتر و در آمدنم به باطل، بى‌باکانه‌تر و بیدارى‌ام به گاهِ طاعتت، کمتر و در هوشیارى و مراقبت، کمتر از آنم که براى تو عیب‌هایم را برشمارم یا بتوانم گناهانم را یاد کنم و تنها بدین وسیله، خود را سرزنش مى‌کنم، از روى طمع در مهرورزى‌ات که سامانِ کار گناهکاران، بِدان است.
4582. امام صادق علیه السلام: پاک است آن که با سترگىْ عزّت یافت و با توانایى نهان شد و به رحمت، منّت نهاد…. به همگىِ همه احاطه ی علمى یافت و گناهکاران را با مهرورزى و بردبارى فرا گرفت و آنچه آفرید، در استوارى و ساخت، نوآورى کرد.
25 / 7
آنچه در توصیف مهرورزىِ او، به کار نمى‌رود
4583. امام على علیه السلام: همانا خداوندگارم… شکوهمندِ شکوهمندى است که به درشتى وصف نمى‌گردد. مهرورزِ رحمت است که به نازک‌دلى، توصیف نمى‌شود.
1) المحیط فی اللغة: ج 10 ص 256.
2) الصحاح: ج 4 ص 1362.
3) النهایة: ج 2 ص 176.
4) البقرة: 143، الحجّ: 65.
5) البقرة: 207، آل عمران: 30.
6) التوبة: 128.
7) التوبة: 117.
8) النحل: 7، 47، الحدید: 9، النور: 20.
9) راجع: ص 112 ح 4565.
10) راجع: ص 110 ح 4562.
11) راجع: ص 112 ح 4564.
12) النور: 20. وراجع: النحل: 47 والحشر: 10.
13) الحجّ: 65. وراجع: النحل: 7.
14) الحدید: 9.
15) البقرة: 143.
16) البلد الأمین: ص 425، بحار الأنوار: ج 93 ص 271 ح 1.
17) الأمالی للمفید: ص 242 ح 3، الأمالی للطوسی: ص 17 ح 19 کلاهما عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق علیه السلام، الإقبال: ج 2 ص 292 نحوه من دون إسنادٍ إلى المعصوم، بحار الأنوار: ج 95 ص 182 ح 1.
18) فی بعض النسخ: «لم یُفرح المحزونین» (هامش المصدر).
19) تحف العقول: ص 399، بحار الأنوار: ج 1 ص 155 ح 30.
20) جمال الاُسبوع: ص 184 عن الحسن بن القاسم العبّاسی، مصباح المتهجّد: ص 307 ح 417، الإقبال: ج 3 ص 201 و فیه «من جودک» بدل «من حلمک» و کلاهما من دون إسنادٍ إلى المعصوم، بحار الأنوار: ج 91 ص 195 ح 3.
21) فی بحار الأنوار: «فی علوّه».
22) مهج الدعوات: ص 372، بحار الأنوار: ج 95 ص 174 ح 22.
23) آل عمران: 30.
24) البقرة: 207.
25) الدروع الواقیة: ص 182 و ص 92 عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 97 ص 191 ح 3.
26) البلد الأمین: ص 93، بحار الأنوار: ج 9 ص 139 ح 7.
27) الصحیفة السجّادیّة: ص 42 الدعاء 6، المصباح للکفعمی: ص 104، مصباح المتهجّد: ص 247 ح 361.
28) المِشْفَرُ للبعیر: کالشفَةِ للإنسان (لسان العرب: ج 4 ص 419).
29) الازْدِرادُ: الابتلاعُ (الصحاح: ج 2 ص 480).
30) أسْدَلَهُ: أرخاه و أرسله (تاج العروس: ج 14 ص 342).
31) بحار الأنوار: ج 3 ص 96 عن المفضل بن عمر فی الخبر المشتهر بتوحید المفضل.
32) جمال الاُسبوع: ص 194 عن عتبة بن الزبیر عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 89 ص 374 ح 67.
33) الإقبال: ج 1 ص 130، بحار الأنوار: ج 97 ص 335 ح 1.
34) البلد الأمین: ص 96، العدد القویّة: ص 303 من دون إسنادٍ إلى المعصوم، بحار الأنوار: ج 90 ص 146 ح 9.
35) فلاح السائل: ص 253 ح 154 عن فاطمة بنت الإمام الحسن علیه السلام، مصباح المتهجّد: ص 358 ح 476، جمال الاُسبوع: ص 246 کلاهما عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام و فیهما «خیر» بدل «أکرم»، المقنعة: ص 429 من دون إسنادٍ إلى المعصوم، بحار الأنوار: ج 87 ص 64 ح 19.
36) الصحیفة السجّادیّة: ص 187 الدعاء 47، الإقبال: ج 2 ص 89، المصباح للکفعمی: ص 888.
37) مصباح المتهجّد: ص 329 ح 436 عن عاصم بن حمید، بحار الأنوار: ج 90 ص 32 ح 2.
38) الإقبال: ج 2 ص 139 عن سلمة بن الأکوع، بحار الأنوار: ج 98 ص 254 ح 4.
39) بحار الأنوار: ج 102 ص 238 ح 5 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی عن عبد اللّه بن جعفر الحمیری.
40) البلد الأمین: ص 420، بحار الأنوار: ج 93 ص 265 ح 1.
41) اللَّمَمُ: مقاربة المعصیة من غیر إیقاع فعل، و قیل: صغار الذنوب (النهایة: ج 4 ص 272).
42) الصحیفة السجّادیّة: ص 178 الدعاء 45، مصباح المتهجّد: ص 646 ص 718، المزار الکبیر: ص 626، الإقبال: ج 1 ص 427، بحار الأنوار: ج 98 ص 175 ح 1.
43) فی بحار الأنوار: «المستقیلین» بدل «المستقبلین».
44) الإقبال: ج 2 ص 85، بحار الأنوار: ج 98 ص 223 ح 3.
45) التَّوْبیخُ: التَّهدِیدُ و التأنیب (الصحاح: ج 1 ص 434).
46) الصحیفة السجّادیّة: ص 70 الدعاء 16، المزار الکبیر: ص 158؛ شرح نهج البلاغة: ج 6 ص 181.
47) الدروع الواقیة: ص 114، بحار الأنوار: ج 97 ص 154 ح 4.
48) التوحید: ص 305 ح 1، الأمالی للصدوق: ص 423 ح 560، الاختصاص: ص 236 کلّها عن الأصبغ بن نباتة، روضة الواعظین: ص 40، بحار الأنوار: ج 4 ص 27 ح 2.
