البَرُّ و البارُّ لغةً
«البرّ» صفة مشبهة، و «البارّ» اسم فاعل من مادّة «بَرَّ». قال ابن فارس: «برّ» أَربعة أُصول: الصدق، حکایة صوتٍ، و خلاف البحر، و نبت… [و من الأَصل الأَوّل] قولهم: هو یبرّ ذا قرابته، و أَصله الصدق فی المحبّة، یقال: رَجُلٌ بَرّ و بارّ(1).
قال الفیومیّ:
بررتُ والدی: أَحسنتُ الطاعة إِلیه و رفقتُ به و تحرّیتُ محابّه و توقّیتُ مکارهه(2).
قال ابن الأَثیر:
فی أَسماء اللّه تعالى «البرّ» هو العطوف على عبادهِ ببرّه و لطفه… و البِرّ: الإحسان(3).
واژه‌شناسى «بَرّ» و «بارّ»
صفت «بَرّ (نیکو کار)»، صفت مشبَّه و «بارّ (نیکى کننده)»، اسم فاعل از مادّه ی «بَرر» است. ابن فارس مى‌گوید:
برّ، چهار اصلِ معنایى دارد: راستى، اسم صوت، خلاف دریا (خشکى) و گیاه…. و این سخن که «هو یَبُرّ ذا قرابته؛ او به نزدیکان خود، نیکى مى‌کند»، [از اصل اوّل است] و معناى آن، «راستى در محبّت» است. گفته مى‌شود: «رجل بَرّ و بارّ؛ مرد نیکوکار و نیکى کننده».
فیّومى مى‌گوید:
«بررتُ والدى»، یعنى از او به خوبى اطاعت کردم و با او همراهى کردم و آهنگ امورى کردم که خوش مى‌دارد و از ناخوشى‌هاىِ او پروا کردم.
ابن اثیر گفته است: در نام‌هاى خداوند والا، «بَرّ»، یعنى مهربان بر بندگانش با نیکى و لطف خود… و «بِرّ»، یعنى احسان و نیکى.
البرّ و البارّ فی القرآن و الحدیث
ورد اسم «البرّ» بشکل «البرّ الرحیم» مرّةً واحدةً فی القرآن الکریم، و جاء فی
الأَحادیث أَنّه تعالى بارّ بعباده، بل هو أَبرّ من جمیع الخلائق: «یا بَرُّ یا رَحیمُ، أنتَ أبَرُّ بی مِن أبی و أُمّی و مِن جَمیعِ الخَلائِقِ»(4). و جاء أَیضا أنّ برّه تعالى تتابع على عباده، و برّه لم یزل فی أَیّام الحیاة و هو مرجوّ فی أَیّام الممات(5).
و الدلیل على ذلک هو أَنّ الإنسان یتنعّم ببرّ اللّه سبحانه و إِحسانه طوال حیاته، و کلّ نعمةٍ من النعم، و منها نعمة الوجود و الحیاة لیست من حقّه، بل تعود إِلى إِحسان اللّه تعالى و برّه.
8 / 1
البَرُّ الرَّحیمُ
الکتاب
«إِنّا کُنّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ اَلْبَرُّ اَلرَّحِیمُ».(6).
الحدیث
4287. الإمام علیّ علیه السلام: لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ… البَرُّ الرَّحیمُ بِمَن لَجَأَ إِلى ظِلِّهِ وَ اعتَصَمَ بِحَبلِهِ.(7).
8 / 2
بِرُّهُ قَدیمٌ
4288. الإمام علیّ علیه السلام: إِلهی، لَم یَزَل بِرُّکَ عَلَیَّ أَیّامَ حَیاتی، فَلا تَقطَع بِرَّکَ عَنّی فی مَماتی.
بَرّ و بارّ، در قرآن و حدیث
نام «بَرّ» به شکل «البَرُّ الرَّحیم؛ نیکى کننده ی مهربان»، یک بار در قرآن کریم به کار رفته و در احادیث آمده است که: خداوند بلندمرتبه، به بندگانش نیکى کننده است؛ بلکه از تمامى آفریده‌ها نیکى کننده‌تر است: «اى نیکى کننده، اى مهربان! تو به من از پدرم و مادرم و از همه ی آفریده‌ها، نیکوکارترى».
و نیز آمده است که نیکىِ خداوند والا بر بندگانش، پیوسته است و نیکىِ او، همواره در دوران زندگى بندگان، شامل حال آنهاست و امید مى‌رود پس از مرگ نیز ادامه داشته باشد، و دلیل بر آن، این است که آدمى در طول زندگانى خود، از نیکى و احسان خدا برخوردار است و هیچ نعمتى از نعمت‌ها، از جمله نعمت هستى و زندگانى، حقّ او نیست و به احسان و نیکى خداوند والا باز مى‌گردد.
8 / 1
نیکى کننده ی مهربان
قرآن
«ما از پیش، او را مى‌خواندیم. بى‌گمان، او همان نیکى کننده ی مهربان است».
حدیث
4287. امام على علیه السلام: خدایى جز خدا نیست…. نیکى کننده ی مهربان است به هر کس که به سایه ی [لطف و رحمت] او پناه ببرد و به ریسمان او چنگ بزند.
8 / 2
نیکى او دیرینه است
4288. امام على علیه السلام: اى خداى من! در روزهاى زندگانى‌ام، نیکىِ تو بر من همواره هست. پس نیکى خود را در مرگم از من مگسل. اى خداى من! چگونه از
إِلهی، کَیفَ آیَسُ مِن حُسنِ نَظَرِکَ لی بَعدَ مَماتی و أَنتَ لَم تُوَلِّنی إِلاَّ الجَمیلَ فی حَیاتی.(8).
4289. الإمام زین العابدین علیه السلام – فِی المُناجاةِ الإِنجیلِیَّةِ -: سَیِّدی عَوَّدتَنی إِسعافی بِکُلِّ ما أَسأَلُکَ… و أَعلَمُ أَنَّکَ لا تَکِلُ اللاّجینَ إِلَیکَ إِلى غَیرِکَ، و لا تُخلِی الرَّاجینَ لِحُسنِ تَطَوُّلِکَ مِن نَوافِلِ(9) بِرِّکَ.
سَیِّدی تَتابَعَ مِنکَ البِرُّ وَ العَطاءُ، فَلَزِمَنِی الشُّکرُ وَ الثَّناءُ، فَما مِن شَیءٍ أَنشُرُهُ و أَطویهِ مِن شُکرِکَ، و لا قَولٍ أُعیدُهُ و أُبدیهِ فی ذِکرِکَ، إِلاّ کُنتَ لَهُ أَهلاً و مَحَلاًّ، و کانَ فی جَنبِ مَعروفِکَ مُستَصغَرا مُستَقَلاًّ.(10).
4290. الإمام الکاظم علیه السلام: اللّهُمَّ بِبِرِّکَ القَدیمِ، و رَأفَتِکَ بِبَرِیَّتِکَ اللَّطیفَةِ، و شَفَقَتِکَ بِصَنعَتِکَ المُحکَمَةِ….(11).
8 / 3
أَبَرُّ مِن جَمیعِ الخَلائِقِ
4291. الإمام الصادق علیه السلام: کانَ أَمیرُ المُؤمِنینَ – صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ – یَقولُ إِذا فَرَغَ مِنَ الزَّوالِ: اللّهُمَّ إِنّی أَتَقَرَّبُ إِلَیکَ بِجودِکَ و کَرَمِکَ… یا أَهلَ التَّقوى و أَهلَ المَغفِرَةِ، یا بَرُّ یا
حُسن نگاهت به من پس از مرگم، ناامید گردم، حال آن که تو در زندگانى‌ام، جز زیبایى بر من برنگماردى؟!
4289. امام زین العابدین علیه السلام – در مناجات «انجیلیّه» -: سرورم! مرا به برآوردن هر خواهشى که از تو دارم، عادت دادى… و مى‌دانم که تو پناهندگانت را به غیر خودت وا نمى‌گذارى و امیدواران به بخشش خود را از هدایاى نیکى‌ات تهى‌دست نمى‌کنى.
سرورم! نیکى و عطا، از تو پى در پى شد، پس شکر و ثناى [تو] بر من لازم گشت. پس هیچ شکرى نیست که بگسترانم و پنهان بدارم و هیچ سخنى نیست که آن را در یادت باز گویم و آشکار کنم، مگر آن که تو شایسته و در جایگاه آنى و با این همه، در کنار نیکىِ تو، بسیار خُرد و اندک است.
4290. امام کاظم علیه السلام: خداوندا! به نیکىِ دیرینه‌ات و مهرورزى‌ات به آفریده‌هاى ظریفت و مهربانى‌ات به ساخته ی استوارت….
8 / 3
نیکى کننده‌تر از همه ی آفریدگان
4291. امام صادق علیه السلام: امیر مؤمنان – که درودهاى خداوند، بر او باد – هر گاه که [نماز] ظهر را به پایان مى‌برد، مى‌گفت: «خداوندا! من با بخشش و کرمت به سویت نزدیکى مى‌جویم…. اى سزاوار پرهیزگارى و اهل آمرزش، اى
رَحیمُ، أَنتَ أَبَرُّ بی مِن أَبی و أُمّی و مِن جَمیعِ الخَلائِقِ…(12)
4292. الإمام زین العابدین علیه السلام – فِی المُناجاةِ الإِنجیلِیَّةِ -: یا مَن هُوَ أَبَرُّ بی مِنَ الوالِدِ الشَّفیقِ، و أَقرَبُ إِلیَّ مِنَ الصّاحِبِ اللَّزیقِ (الرَّفیقِ)، أَنتَ مَوضِعُ أُنسی فِی الخَلوَةِ إِذا أَوحَشَنِی المَکانُ، و لَفَظِتنِی الأَوطانُ، و فارَقَتنِی الاُلاّفُ وَ الجیرانُ، وَ انفَرَدتُ فی مَحَلٍّ ضَنکٍ، قَصیرِ السَّمکِ، ضَیِّقِ الضَّریحِ، مُطَبَّقِ الصَّفیحِ، مَهولٍ مَنظَرُهُ، ثَقیلٍ مَدَرُهُ، مُخَلاّةٍ (مُستَقِلَّةٍ) بِالوَحشَةِ عَرَصتُهُ، مُغَشّاةٍ بِالظُّلمَةِ ساحَتُهُ، عَلى غَیرِ مِهادٍ و لا وِسادٍ، وَ لا تَقدِمَةِ زادٍ وَ لاَ اعتِدادٍ، فَتَدارَکنی بِرَحمَتِکَ الَّتی وَسِعَتِ الأَشیاءَ أَکنافُها، و جَمَعَتِ الأَحیاءَ أَطرافُها، وَ عَمَّتِ البَرایا أَلطافُها، وعُد عَلَیَّ بِعَفوِکَ یا کَریمُ، و لا تُؤاخِذنی بِجَهلی یا رَحیمُ.(13).
8 / 4
بارٌّ بِعبادِهِ
4293. رسول اللّه صلى الله علیه و آله – فِی الدُّعاءِ -: أَسأَلُکَ بِاسمِکَ العَلِیِّ العالِی المُتَعالِی المُبارَکِ البارِّ، یا بارُّ بِعِبادِهِ یا أللّهُ.(14).
نیکى کننده، اى مهربان! تو، به من، از پدرم و مادرم و از همه ی آفریدگان، نیکى کننده‌ترى.
4292. امام زین العابدین علیه السلام – در مناجات «انجیلیّه» -: اى آن که او به من از پدرِ دلسوز، نیکى کننده‌تر است و از دوست همدم همراه به من نزدیک‌تر است! تو جایگاه اُنس من در تنهایى هستى؛ آن گاه که مکان، مرا دل‌تنگ سازد و جاها مرا بیرون اندازند و همدمان و همسایگان، از من جدا شوند و در جایگاهى تنگ، تنها بمانم که سقف آن کوتاه و شکاف آن تنگ است و روى آن، پوشیده و چشم انداز آن، ترسناک است، گِل و لاى آن سنگین و عرصه ی آن، آکنده از تنهایى و فضاى آن، پوشیده از تاریکى است، نه بر بسترى و نه بر بالشى [قرار گیرم] و بى توشه‌اى از پیشْ فرستاده و بى آمادگى. پس [در آن هنگام] به رحمتت که سایه‌هاى آن، اشیا را فرا گرفته و کناره‌هاى آن، زندگان را گرد آورده و الطاف آن، آفریدگان را در برگرفته، مرا دریاب و با گذشتت به من بازگرد، اى کریم! و مرا به نادانى‌ام بازخواست مکن، اى مهربان!
8 / 4
به بندگانش نیکى کننده است
4293. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در دعا -: از تو درخواست مى‌کنم، به نامت؛ بلندْ پایه ی بلندْ مرتبه ی والاى خجسته ی نیکى کننده، اى نیکى کننده به بندگان خود، اى خدا!
1) معجم مقاییس اللغة: ج 1 ص 177.
2) المصباح المنیر: ص 43.
3) النهایة: ج 1 ص 116.
4) راجع: ص 364 ح 4291.
5) راجع: ص 364 ح 4289 و ص 362 ح 4288.
6) الطور: 28.
7) البلد الأمین: ص 93، بحار الأنوار: ج 90 ص 139 ح 7.
8) الإقبال: ج 3 ص 296 نقلاً عن ابن خالویه، البلد الأمین: ص 316 عن الإمام العسکری عن آبائه عنه علیهم السلام نحوه، بحار الأنوار: ج 94 ص 97 ح 13 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی عن ابن خالویه؛ دستور معالم الحکم: ص 135 عن عبد اللّه الأسدی.
9) النَّفْلُ و النّافِلَةُ: عطیّة التطوّع من حیث لا تجب (الصحاح: ج 5 ص 1833).
10) بحار الأنوار: ج 94 ص 171 ح 22 نقلاً عن أنیس العابدین.
11) مصباح المتهجّد: ص 59 ح 92، البلد الأمین: ص 13، المصباح للکفعمی: ص 35 من دون إسناد إلى المعصوم و فیهما «بتربیتک» بدل «ببریتک»، بحار الأنوار: ج 86 ص 54 ح 59.
12) الکافی: ج 2 ص 545 ح 1، جمال الاُسبوع: ص 249 کلاهما عن عیسى بن عبد اللّه القمّی، کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 325 ح 956 من دون إسناد إلى الإمام الصادق علیه السلام، مصباح المتهجّد: ص 47 ح 62 و ص 48 ح 64، فلاح السائل: ص 260 کلاهما من دون إسناد إلى أحد من أهل البیت علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 87 ص 69 ح 19.
13) بحار الأنوار: ج 94 ص 157 ح 22 نقلاً عن کتاب أنیس العابدین.
14) البلد الأمین: ص 418، بحار الأنوار: ج 93 ص 263 ح 1.
